دانلود مقاله حاشیه نشینی و افزایش مهاجرت به شهر ها

طرح مسئله حاشیه نشینی به عنوان یکی از مهمترین مشائل و معضلاتی است که کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه یافته درگیر آن شدهاند.

افزایش مهاجرت به شهر ها رشد سریع و گسترده ی جمعیت و عوامل اقتصادی و ...

موجب بروز عوارض متعدد شهری شده است که از آن میان میتوان به پدیده حاشیه نشینی و یا همان اسکان های غیر رسمی اشاره کرد.

از آن جایی که کارخانجات و موائد زاید جامد شهری و فرودگاه ها ،آلودگی صوتی زیادی که دارند همه در اطراف شهر ها سکنی گرفته اند لذا ارزش زمین در این نواحی کمتر از دیگر قسمت های شهر شده و در نتیجه سر ریز جمعیتی که بدان اشاره شد به صورت حومه نشین و آلونک نشین در این نواحی شکل میگیرد.

سکونتگاه های بی ضابطه و حاشیه ای عمدتا به دلیل ارتباط مستقیم با یکی از نیاز های پایه ای انسان ( مسکن) اهمیت مییایند و با مواقع حاشیه نشینی معضلی است که بر اثر نابرابری های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی بوجود آمده است.

با توجهبه این مطلب حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی یک پدیده نامطلوب ،اقتصادی ، اجتماعی و کالبدی است.

و عارضه ای ناخوانا در مدیریت شهری محسوب میشود.

حال این سوال مطرح است که: عمده ترین عوامل(علل)پیدایش حاشیه نشینی کدامند؟

پیامدهای حاشیه نشینی و اثرات آن در ابعاد مختلف اقتصادی ، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی چیست؟

عمدتا چه قشری در مناطق حومه شهر ( حاشیه ای) ساکن میشوند؟

مناسب ترین راهبرد ها ، سیاست ها و اقدامات اجرایی برای ساماندهی به اسکان غیر رسمی کدامند؟

اهداف تحقیق مطالعه و تحقیق پیرامون مسائل مختلف شهری و روستایی از اساسی ترین کارهایی است که در هر کشور باید صورت گیرد تا برنامه ریزی های توسعه و عمران آن کشور بطور دقیق و صحیح انجام شود در کشورهای توسعه یافته به این امر توجه بسیار شده است و قسمت زیادی از بودجه کشور را به این بخش اختصاص داده و این مسئله را امری مهم تلقی میکنند.

با توجه به اهمیت مسئله توسعه شهر ها و گسترش بیش از حد شهر های بزرگ و پیدایش حاشیه نشینی مطالعه حاشیه نشینی و زاغه نشینی بسیار مهم و ضروری است چرا که جهت برنامه ریزی های توسعه و عمران شهری یک برنامه ریز خصوصیات اکولوژی ، اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی، فرهنگی و جمعیتی کلیه مناطق شهری آشنا باشد.

هدف عمده در این تحقیق شناخت علت اصلی گسترش شهر ها و خصوصا شهر مشهد و جلوگیری از مهاجرت بیرویه شهر های بزرگ و بالطبع آن محو شدن مناطق حاشیه نشین در سطح شهر مشهد و ایجاد نوعی تعادل بین مناطق حاشیه ای و مرکز شهر میباشد.

از دیگر اهداف تحقیق ارائه راهبرد هایی در جهت رفع معضل حاشیه نشینی در کلانشهر مشهد و دست یافتن به توسعه پایدار است.

اهمیت و ضرورت تحقیق افزایش جمعیت شهری و گسترش شهر ها و پیدایش حاشیه نشینی و عوارض مختلف دیگر آن در حال یکی از دشواریها مشکلاتی است که در سطح ملی و منطقه ای اذهان عمومی و مسئولین کشور را به خود مشغول داشته است.

برنامه های توسعه اجتماعی و اقتصادی – سیاسی و امنیتیدر کشور ایران مسئله حاشیه نشینی ، پیرامون شهر های بزرگ را در بعضی مناطق تشدید نموده بطوری که مهاجر پذیری شهر ها رابطه مستقیم با گسترش شهر ها و این دو نیز رابطه مستقیم با پدیده حاشیه نشینی و همچنین رابطه مستقیم با سیاست های دولت دارد.

انتخاب یک شهر به عنوان قطب توسعه اجتماعی و سیاسی – اقتصادی و صنعتی مسئله توسعه شهر ها را تسریع نموده و از طرف دیگر موجب خالی شدن منطقه ای از کشر میشود.

بنابراین قبل از اعمال سیاست گزاری در رابطه با مناطق مختلف مطالعه تاثیرات این سیاست بر روی جابجایی مکانی جمعیت و تاثیرات مثبت و منفی آن بر مناطق مبدا و مقصد ضروری به نظر میرسد.

فرضیات تحقیق فرضیات تحقیق معمولا حدس یا گمان قریب به اتفاقی هستند که از طریق آزمون و بررسی های مبتنی بر چهارچوب نظری امکان دستیابی به اهداف تحقیق را میرساند.

بطور کلی گسترش شهر ها و توسعه فضایی آنها متاثر از افزایش بیرویه مهاجرت از نقاط روستایی و یا شهر های کوچکتر به شهر های بزرگ است که با توجه به اشتغال مهاجرین و نداشتن درآمد کافی و همچنین نداشتن حرفه و شغل مناسب نمیتوانند در مراکز اصلی شهر جذب شوند و به سوی مناطق پیرامونو حاشیه شهر ها روی میآورند.

مهاجرت ها بطور کلی تاثیرات زیادی بر مناطق شهری و روستایی دارند اکنون با توجه به مطالب ذکر شده فرضیات مرتبط به آن را دراین قسمت مطرح میکنیم: رشد فزاینده جمعیت در محله وکیل آباد ، ناشی از ورود مهاجران شهری و روستایی به این مکان است.

کاهش قدرت اشتغال زایی نسبی در بخش کشاورزی سبب مهاجرت روستاییان به شهر ها و در نتیجه روی آوردن آنان به اشتغال در مشاغل غیر رسمی کم درآمد در شهرها و اسکان در مناطق حاشیه نشینمیشود.

افزایش قیمت زمین و بوجود آمدن بازارهای بورس بازی زمینهای شهری و روستایی و خرید و فروش زمین و خانه های مسکونی و قولنامه ای و خارج از قاعده شهری عامل تشدید حاشیه نشینی در این محله است.

ارائه خدمات در شهر بالا بودن سطح درآمد در شهر ها ، وجود کار، بالا بودن سطح بهداشت و وسایل پزشکی و آموزش سبب جذب جمعیت شده است و مهاجرین خارجی و داخلی آن را تبلیغ نموده و سبب تشدید هجوم هموطنان آنان از مقصد حرکت شده و به جمع هموطنان و هم ولایتی های خود میپیوندند.

پایین بودن قیمت زمین در نواحی حاشیه ای شهر ها اکثر ساکنین سکونتگاههای خودرو از نظر اقتصادی دارای مشاغل غیر رسمی و مهارت کم هستند و در گروههای درآمدی پایین قرار دارند.

ساکنین سکونتگاه های خودرو از نظر اجتماعی و فرهنگی دارای خانوارهای جوان با سطح سواد پایین میباشند.

ویژگی های اجتماعی – اقتصادی ساکنین این سکونتگاه ها در شکل گیری کالبدی آنها تاثیر گذار است.

ادبیات تحقیق زاغه نشینی و اسکان غیر رسمی به مفهوم امروزی پیامدانقلاب صنعتی است که به دنبال تحولات ساختاری و بروز مشکلات اقتصادی ، اجتماعی فراوانی – همچون رشد شهرنشینی و مهاجرت های روستایی لجام گسیخته در کشورهای مختلف جهان بخصوص شهر های جهان سوم نمایان شده است.( هادیزاده،81:22).

در شهر نشینی شتابان شهر های بزرگ ایران ، پدیده ای در حال گسترش به نام حاشیه نشینی است که به نامهای بافت خودرو ، توسعه بیرویه ، اسکان غیر رسمی ، زاغه نشینی، آلونک نشینی و ...

وجود دارد که همواره از تهدیدات و خطرات آن بدون آگاهی کافی و شناخت لازم از علل بوجود آمدن آن سخن گفته میشود .

اینگونه سکونتگاه ها ، درون یا مجاور شهر ها و عمدتا دارای بافت کالبدی نابسامان و خودرو با واحد های مسکونی غیر استاندارد و غیر فنی ( بدلیل شتاب ساخت و ساز)و فاقد مجوز رسمی و احتمالا به صورت تصرف عدوانی میباشد و ساکنین آنها عمدتا از اقشار کم درآمد ، مهاجر نشین ها یا رانده شدگان از درون و یا آسیب های اجتماعی و اشتغال غیر رسمی و فصلی میباشند.( میر فندرسکی،1382:52) چارلز آبرامز کارشناس معتقد است در ساختمان و یا بخشی از شهر که در آن ویرانی ، نارسایی، عرضه خدمات درمانی ، تراکم زیاد جمعیت در واحد های مسکونی ، فقر فرهنگی و آموزش و فقدان آسایش لازم و خطرات ناشی از عوامل طبیعی نظیر سیل دیده میشوندمیتواند بعنوان زاغه و یا منطقه زاغه نشین معرفی گردد.( مشهدی زاده دهاقانی،119:1373) پدیده بدمسکنی به آن دسته از مسکنهای شهری گفته میشود که تراکم بیش از حد دارند و نداشتن تاسیسات کافی ،بیدوامی مصالح و عدم آسایش ساکنین از خصایص و ویژگی های آنهاست .

بدمسکنی در تمام شهر های جهان وجود دارد و در کشورهای صنعتی توسعه یافته بیشتر در محلات قدیمی شهر بروز کرده است در این محلات مهاجران خارجی و رنگین پوستان سکونت دارند .

بدمسکنی در این کشورها در بافت و بناهای موجود شهر ها شکل میگیرد.

در کشورهای در حال توسعه بدمسکنی از لحاظ شکل و محتوا بسیار متنوع و از لحاظ ابعاد بسیار گسترده تر از کشورهای صنعتی پیشرفته است و به اشکال حلب آباد ، زاغه نشینی و آلونک نشینی ، اتاق نشینی در داخل و خارج شهر ها پدیده آمده است.( سعید نیا،112:1379).

مسکن نابهنجار در غرب تنها به جنبه های فیزیکی و معماری ختم نمیشوند بلکه انحطاط سازمان اجتماعی نیز متعاقب انحطاط فیزیکی رخ میدهد.فاواوجیت محله های فقیر نشین را ناحیه ای مشتمل بر خانه های رو به ویرانی ، آکنده از تهی دستان با راه و رسمی خاص خود که با آنهای دیگر متفاوت اند تلقی میکند.( پیران،1382) در شهر ها بویژه شهر های بزرگ کشورهای در حال توسعه به سبب کمبود با فقدان زمین های کافی به منظور خانه سازی برای طبقات فقیر و کم درآمد شهری بیشتر آنها به دامنه های پر شیب دره ها و دشت های سیلابی یا به زمین های مجاور صنایع آلوده ساز و خطر آفرین پناه میبرند تا با مداد و مصالح ساختمانی کم دوام خانه ها محقر خود را بنا کنند از این رو شهر های جهان سوم همواره به دوگانگی کشیده میشوند: یکی شهر قانونی که زمین و واحد های مسکونی آن بر مبنای قوانین و مقررات جاری تهیه شده است و دیگری شهر غیر قانونی که زمین و واحد های مسکونی آن به صورت تصرف عدوانی و غیر قانونی اشغال گردیده است.

بیشتر منطقه حاشیه نشین و آلونک نشین شهر ها را شامل میشود.( شکویی،1373) مقدمه: یکی از بزرگترین دستاوردهای بشر ساختن شهر است.

شکل شهر همواره شاخص بیرحم درجه تمدن بشری بوده و خواهد بود.

در واقع این مجموع تصمیمات مردم ساکن شهر است که شکل شهر را تعیین میکند.( بیکن،13:1376) پیدایش انقلاب صنعتی در نیمه دوم قرن نوزدهم و عوامل نشات گرفته از آن همچون تمرکز صنعت و تجارت، نابرابری در تقسیم کار و توزیع ناعادلانه درآمد از سویی و مهاجرت روستاییان به شهر ها به علت کمبود خدمات و امکانات رفاهی ، بیکاری و از این قبیل از سوی دیگر منجر به افزایش جمعیت شهر ها و بویژه شهر های بزرگ و ایجاد کلان شهر ها یا پدیده ماکروسفالی شده است.

پیدایش انقلاب صنعتی در نیمه دوم قرن نوزدهم و عوامل نشات گرفته از آن همچون تمرکز صنعت و تجارت، نابرابری در تقسیم کار و توزیع ناعادلانه درآمد از سویی و مهاجرت روستاییان به شهر ها به علت کمبود خدمات و امکانات رفاهی ، بیکاری و از این قبیل از سوی دیگر منجر به افزایش جمعیت شهر ها و بویژه شهر های بزرگ و ایجاد کلان شهر ها یا پدیده ماکروسفالی شده است.

در چنین شرایطی ساکنان محدوده اقتصادی شهر که دچا رفقر ، بیکاری و بیسوادی میباشند، جذب نظام اجتماعی – اقتصادی شهر نشده و در حاشیه شهر به صورت غیر رسمی اسکان مییابند و منجر به بروز پدیده حاشیه نشینی میشوند.

البته حاشیه نشینان الزاما د رحاشیه شهر زندگی نمیکنند گاه این اسکان غیر رسمی در درون بافت شهری ایجاد میشود.

این مراکز سکونتی مرکز بروز انواع مشکلات اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و امنیتی همچون فقر ، بیکاری ، سطح پایین آموزشی ، فقدان آسایش و امنیت ، نارسایی خدمات ، تراکم بالای جمعیت در واحد مسکونی و نامشخص بودن مالکیت زمین است.

در حال حاضر حدود 30% از افراد ساکن کلان شهر ها و پایتخت کشورهای جهان سوم حاشیه نشین میباشند.(زاهد زاهدانی،1:1369) سابقه این پدیده را هر چند در ایران از سالهای 1320 ، حتی پیش از آن دانسته اند اما از دهه 1340 به بعد شدت یافته و آهنگ رشد نسبتا قابل توجه و نگران کننده ای یافته است.

مسئله ای به نام اسکان غیر رسمی طی دهه های اخیر سکونتگاه هایی خودرو درون یا مجاور شهر ها به ویژه در مجموعه های شهری بزرگ کشور – با سیمایی ناخوشایند و خارج از برنامه ریزی رسمی شهر سازی و بدون مجوز ساختمان به سرعت رشد کرده اند.

که به رغم پیوستگی عملکردی با شهر اصلی در گسستی کالبدی از آن قرار دارند.

( سازمان عمران و بهسازی شهری ،1383 :27 ) حاشیه نشین کیست؟

حاشیه نشین به مفهوم کلی به کسی گفته میشود که در شهر سکونت دارد ولی به علل گوناگون نتوانسته است جذب نظام اقتصادی و اجتماعی شهر شود و از خدمات شهری استفاده کند.(برآبادی،1381:48).

برخی از کارشناسان امور شهری قرار گرفتن محل سکونت فرد را در حاشیه شهر معیار تعریف حاشیه نشینی در نظر میگیرند.گرچه بیشتر حاشیه نشینان در حاشیه شهر زندگی میکنند، اما بسیارند افرادی که در داخل محدوده شهری زندگی میکنند، ولی جزو حاشیه نشینان به حساب میآیند.

برعکس ، کسانی هم هستند که در حاشیه شهر زندگی میکنند ولی جزو حاشیه نشینان نیستند.

تعریف حاشیه پیرامون شهر ها این سکونت گاهها ازآن حیث بعنوان حاشیه نشین شناخته شدند که اغلب در پیرامون نقاط شهری و در اراضی نامناسب که در معرض انواع تهدیدهای طبیعی میتوانست قرار گیرد یا از حیث مالکیت وضعیت مبهمی داشتند و یا در اراضی که سوداگران شهری توجه چندانی به آن نداشتند ، شروع به توسعه کردند.

از نظر اقتصادی حاشیه تلقی میشوند زیرا فاقد توانمندی های لازم برای جذب و فعالیت در بخش رسمی و به اصطلاح مدرن شهری شناخته میشوند.

تعریف حاشیه های درون شهری حاشیه های درون شهری که عمولا در بخشهای قدیمی تر شهر دیده میشوند به مناطق مسکونی گفته میشود که وضعیت نابسامانی دارد.

حاشیه درون شهری در واقع آن قسمت از شهر است که در گذشته وضعیت مطلوب و سامان یافته ای داشته ولی به تدریج شرایط آن نامناسب شده و ساکنان آن به نقاط بهتر و جدیدی از شهر رفته و درآن جا سکنی گزیده اند0 هادیزاده، 1382:15).

تعریف اسکان غیر قانونی (عدوانی ) سکونتگاه غیر قانونی ( عدوانی ) را می توان به عنوان یک منطقه مسکونی تعریف کرد که بدون مطالبه قانونی برای دریافت زمین و یا اجاره از سوی مقامات مربوطه برای ساختن خانه توسعه یافته است.

زاغه های غیرقانونی معمولا در حاشیه شهرها ظاهر می شوند و اغلب به طور غیرقانونی زمین ها را به اشغال خود در می آورند .

نتیجه این حالت غیرقانونی ساخت و ساز ؛ سرویس ها ، خدمات و زیرساخت های نامناسب شهری می باشد .

طبقه بندی زاغه ها زاغه های انتقالی زاغه های ترمیم یافته زاغه های انفرادی ( تک زاغه ) زاغه نشینان متحرک یا خانه بدوشان آلونک محلات از نوع سوم انواع زاغه ها زاغه انتقالی : منظور نقل مکان زاغه نشینان از محل اولیه شان به محل نوسازی شده دیگر است که توسط مسئولین امور شهری و یا سازمان های خیریه انجام می گیرد.

برای نمونه می توان حاشیه نشینان چهارصد دستگاه واقع در پایین خیابان اشاره کرد.

زاغه های ترمیم یافته : گاهی اقدامات انجام شده توسط نهادهای مسئول امور شهری و یا خود ساکنین باعث ترمیم و نوسازی زاغه ها در همان محل گردیده است .

نمونه زاغه نشینان جاده سرخس.

زاغه های انفرادی ( تک زاغه ) : در گوشه و کنار شهر ممکن است زاغه هایی به صورت تکی مشاهده گردند.

این زاغه ها به صورت انفرادی ظاهر می شوند و یا اینکه بقایای زاغه های قدیمی اند که بر اثر توسعه و گسترش شهر محو گردیده اند.

نمونه خیابان میل کاریز.

زاغه نشینان متحرک یا خانه بدوشان : عده ای از خانواده هایی که به سبب کمبود مسکن در حاشیه خیابان های عقب مانده شهر اقامت می کنند و در صورت مساعد بودن هوا و اجازه سازمان های دولتی می توانند مدت محدودی در کنار و حاشیه خیابان اقامت کنند.

آلونک : به نوعی شبیه زاغه بوده با این تفاوت که فضای اشغالی و مصالح به کار برده شده در آن مناسب تر از زاغه است و لیکن از لحاظ امکانات بسیار محدودتر از نیازهای ابتدایی اعضای خانوار ساکن در آن می باشد.

این نوع سکونتگاه به صورت نوار ممتدی در مشهد ( شمال شرق و جنوب شرق مشهد ) گسترده شده است.

محلات از نوع سوم : اینگونه محلات در واقع همان محلات قدیمی شهر هستند که با توسعه شهر و تغییر عملکرد و عمدتا به علت قدمت به مناطق فقیر نشین تبدیل گردیده و در برخی موارد به زاغه ها شبیه اند .

در شهر مشهد محلاتی چون نوغان ، طبرسی ، تپل محله ، عیدگاه ، سرشور و غیره در این مقوله قرار می گیرند ( حاتمی نژاد – زمردیان ، 1372 : 9 ) .

دیدگاه های عمده در مورد حاشیه نشینی در جهان در زمینه تشکیل مناطق حاشیه ای به عنوان مشکلی بغرنج در شهرهای جهان سوم ، دو دیدگاه لیبرال حاشیه نشینی به مثابه معلول عوامل داخلی در کشورهای جهان سوم تلقی می گردد و در جهت گذار از جامعه سنتی به جامعه صنعتی ، خود به عنوان نوعی ضرورت در فرایند این تحول قلمداد می شود.

اما از نظر دیدگاه رادیکال تشکیل مناطق حاشیه نشین در شهرهای جهان سوم معلول مناسبات و روابط بین المللی و قدرت های مسلط جهانی از یک سو ، و ویژگی های ملی از سوی دیگر است ( احمدی پور ، 1374: 34).

دلایل ظهور پدیده حاشیه نشینی شکل گیری و توسعه سکونتگاه های غیر قانونی تابعی از عوامل داخلی و خارجی است.

از عوامل داخلی می توان به مواردی مانند فقدان ممر عایدی تضمین شده و دیگر مسائل مالی ، شغل های روزمزد با دستمزد کم که در بسیاری موارد موقت و نیمه دائم است.

، اشاره نمود .

دلایل خارجی مواردی مانند قیمت بالای زمین و مسکن ، بی توجهی دولت نسبت به رسیدگی به وضعیت این مناطق ، استاندارد های بالای مسکن قابل قبول ، آیین نامه ها ، ضوابط و مقررات ، طرح های پیچیده ، موانع و مشکلات نهادی و سازمانی را شامل می شوند.

شاخص های داخلی و خارجی که کیفیت و اندازه یک سکونتگاه را تعیین ذمی کنند در جدول زیر دسته بندی گردیده اند : جدول شماره 1 : شاخص های خارجی و داخلی موثر در کیفیت و اندازه سکونتگاه (هادیزاده ،1382 :31 ) به طور کلی رشد سکونتگاه های غیر قانونی و نامنظم و شکل گیری مناطق حاشیه نشین شهری به دلیل حذف اقشار فقیر کم درآمد از نظام برنامه ریزی و سیاست گذاری ها بوده است.

بنابراین خانواده های کم درآمد بر روی قطعات زمین خالی از سکنه به صورت غیر رسمی و نا به سامان اسکان می گزینند.

گروه اولیه تصرف کنندگان غیر مجاز که تعداد کمی هستند شبانه خانه های موقت و ابتدایی خود را بر روی این زمین ها بنا می کنند و سپس با توجه به میزان تهدید از اخراج ، آن رابهبود بخشیده و به صورت یک مسکن دائم در می آورند و خانواده های بیشتری نیز به آن ها می پیوندند.

در شکل دادن به یک سکونتگاه غیر رسمی به دو مرحله مشخص می توان اشاره کرد : مرحله اول اشاره به نیروها و فشارهایی دارد که از درون سکونتگاه آغاز می شود و آن ها بدون کمک از منابع خارجی و با استفاده از منابع داخلی خانواده برای توسعه سکونتگاه استفاده می کنند مانند نیروی کارگر و مواد قابل دسترس محلی و غیره .

مرحله دوم اشاره به سازمان های دولتی و غیر دولتی دارد که به صورت خارجی بر روی شکل سکونتگاه اثر می گذارند.

اقدامات این سازمان ها در قالب برنامه ها و پروژه های توسعه سراسری و گسترده شهری می باشد.

این دو مرحله توأمان در رشد سکونتگاه غیر رسمی تأثیر دارند ( ناجی ، 1383 : 46 ).

با جمع بندی از مجموعه نقطه نظرات و آرای مطرح شده توسط کارشناسان و متخصصین مسایل شهری به شرح زیر ، دلایل ظهور پدیده حاشیه نشینی روشن تر می شود : باید پذیرفت که فقر نسبی در سکونتگاه های حاشیه ای در واقع همان فقر روستایی است که تغییر مکان داده و ابعاد شهری به خود گرفته است .

( فقر شهری ) ، اصولا حرکت یا مهاجرت به شهر تحت تاثیر تغییرات ایجاد شده در روستا و فقر روستایی ایجاد می گردد.

مهاجر به هنگام ورود به شهر با یکسری مشکلات مرتبط روبه رو می گردد.نخست اینکه مهارت و تخصصی ندارد تا آن را در بازار شهری ارائه نماید و این بازار نیز به نیروی متخصص نیاز دارد ، لذا فقط می تواند به مشاغل فصلی و انجام معاملات بسیار جزئی امید ببند ، در چنین شرایطی به ناچار ، مهاجران به طرف اراضی پست و ارزان تر شهری ، حاشیه و کنار شهرها و ارتفاعات و ...

جذب می شوند تا دور از چشم مسئولان و مردم باشند.

( مشهدی زاده دهاقانی ، 1378 : 23 ) .

توسعه اقتصادی در زمان ها و مکان های مختلف ، یکسان صورت نگرفته است.

کشورهای جهان سوم بر حسب نابرابری های منطقه ای ، سطح درآمد و فعالیت های اقتصادی مناطق شهری و روستایی با شهرهای بزرگ و کوچک مناطق مرکزی و حاشیه ای تفاوت های چشم گیری داشته اند.

در بسیاری از کشورهای در حال گذار ، شکاف موجود میان نابرابری ها بیشتر می شود .

لذا ساکنین در مناطق فقیر نشین شهری و روستایی در واکنش به این وضعیت و به سوی مناطقی که از رشد اقتصادی بالایی برخوردارند ( شهرهای بزرگ ) حرکت می نمایند .

( میرفندرسکی ، 1382 : 57 ) اساسا طرح های توسعه شهری و مسکن ، ضوابط شهری و ساختمان و شیوه های قطعه بندی زمین برای طبقات میان درآمد به بالا تعیین شده و بدین ترتیب در شهرسازی رسمی ایران کم درآمد ها ، شهروند زدایی شدند که این الگو متاسفانه تاکنون ادامه دارد.

ریشه این معضلات و مسائل از کجا ناشی می شود ؟

گسترش بی رویه مهاجرت های روستایی پس از اصلاحات ارضی موجب افزایش سریع جمعیت شهری شد .

به طوری که در حال حاضر ضریب شهر نشینی و روستانشینی با هم برابرند.

مهاجرت های روستایی و رشد جمعیت شهری موجب بروز انبوهی از مشکلات به صورت سیستمی شده است که تمامی ساختارهای کشور و عملکرد های آن را در برگرفته است.

این مشکلات روز به روز در حال افزایش است.

سیستم مدیریتی و اقتصادی فعلی حاکم بر شهرها و روستاهای کشور بدون طرح و برنامه ریزی و توجه نمی تواند این مشکلات را حل کند و از خطرات آن بکاهد ( پاپلی یزدی – 1380 ، 115 ) .

مهاجرت در حال حاضر استان خراسان همانند بسیاری از استان های کشور علاوه بر مسائل و مشکلات متعدد از ترکیب منحصر به فرد سه پدیده ، مهاجرت ، بهره وری پایین بخش کشاورزی ، بیکاری و کم کاری فزاینده شهری و روستائی رنج می برد.

این سه پدیده مرتبط با هم بوده و اثر آن ها بر روی یکدیگر موثر و تبعات هم را نیز تشدید خواهند کرد.

از نگاهی دیگر پائین بودن بهره وری در بخش کشاورزی در نواحی روستایی موجب بیکاری و کم کاری گردیده است.

از سوی دیگر مهاجرت ها نیز اگر بدون برنامه باشد ، عدم تعادل های منطقه ای را تشدید خواهد کرد.

بنابراین برخورد با مهاجرت به صورت موضعی و مقطعی امکان پذیر نبوده و باید به صورت سیستماتیک و در راستای سیاست های ملی با آن برخورد کرد.

از مباحث فوق در زمینه مهاجرت موارد زیر نتیجه گیری می گردد : مهاجرت های داخل استان ، نتیجه توزیع نابرابر جمعیت در رابطه با امکانات طبیعی ، عدم توزیع متناسب اعتبارات عمرانی و سرمایه گذاری های ملی در بهره برداری از منابع طبیعی می باشد.

مهاجرت های داخلی تحت تاثیر اختلاف شدید بازده نهایی کار در نواحی شهری و روستایی و میان بخش های مختلف اقتصادی ، کشاورزی ، صنعتی و خدمات در نواحی مختلف جغرافیایی است.

کم کاری در بخش کشاورزی و کاهش اشتغال نیروی انسانی در روستا باعث رشد بی رویه جمعیت ، تغییر قیمت ها و استفاده از تکنولوژی سرمایه بر و نامناسب برای بالا بردن قابلیت تولید می شود.

نتایج عوامل فوق الذکر ، باعث سرازیر شدن جمعیت روستایی به شهرها ، یا از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و یا از بخش کشاورزی به بخش های صنعت و خدمات متمرکز شده در شهرها گردیده است.

تاریخچه حاشیه نشینی در برخی از کشورهای جهان از سالهای 1950 بحث های مرتبط با حاشیه نشینی درجهان و به خصوص جهان سوم بصورتی گسترده مطرح شد.

تحلیل های متفاوت و راهکارهای گوناگونی در این رابطه ارائه شد.

اما هیچ یک از تجارب جهانی 50 سال اخیر منجر به حذف حاشیه نشینی نشدند.

تنها در جوامع فراصنعتی حاشیه نشینان شهری دهه های 50 و 60 جای خود را به رانده شده های قافله توسعه دهه های 80 و 90 دادند.

در کشورهای جهان سوم مهار و ساماندهی حاشیه نشینی همچنان از بحث های مطرح آغاز هزاره سوم است.

اما مهار و ساماندهی حاشیه نشینی به ابزارهای گوناگونی نیاز دارد .

در 13 سال آینده (یعنی 2020) رقم کل حاشیه نشینان شهری جهان تقریباً به 1400 میلیون نفر افزایش خواهدیافت.

میزان افزایش کشورهای صنعتی ثروتمند در این مدت حدود پنج میلیون نفر و حجم جمعیت آلونک نشین جهان درحال توسعه به رقم 1355 میلیون نفر خواهدرسید که از این مقدار حدود 75 میلیون نفر از آن کشورهای غرب آسیاست ایران به عنوان شانزدهمین کشور پرجمعیت جهان طی سالهای 1335 - 1380 جمعیتش 3/6 برابر افزایش یافته درحالی که این رشد برای جمعیت جهان کمتر از 2/3 برابر بوده است.

رشد جمعیت شهری کشور طی همین مدت (45 سال) بیش از 7 برابر بوده است.

همه شهر های جهان خصوصا کشورهای در حال توسعه ، به نوعی با مشکلات ناشی از حاشیه نشینی و زاغه نشینی مواجه هستند.

انگلس ، یکصد سای پیش در انگلستان به محلات زاغه ای اشاره می کند و وجود آن ها را ناشی از انقلاب صنعتی می داند و نقش مسئولان دولتی را در احداث مسکن ( خانه سازی ) و ارائه مقرراتی برای کنترل خانه سازی و ارائه قوانین مربوط به طراحی تصدیق می نماید.

( پیران ، 1379 : 82 ) .

سکونتگاه غیرقانونی اصطلاحی است که اخیرا به وسیله غربی ها به کار رفته است و اولین بار در نوشته های چارلز آبرام و جان تورنر و به ویژه پس از کنفرانس مسکن وانکوور کانادا در سال 1976 رایج گردید.

آبرامز ( 1964 ) مراحل ایجاد سکونتگاه های غیرقانونی را پیروزی مناطق شهری برای ایجاد سرپناه و مسکن قلمداد می کند و آن را به وسیله قانون اجبار و اجبار قانونی تعریف می کند.

تورنر ( 1969 ) در مورد چنین سکونتگاه هایی نظریه مثبتی دارد و آن را به عنوان راه حل بسیار موفقیت آمیز برای مشکلات مسکن مناطق شهری کشورهای در حال توسعه می داند.

پاین ( 1977) تعبیر مشابهی به کار می برد و گسترش سکونتگاه غیرقانونی را در چشم اندازی سراسری ناشی از رشد شهری جهان سوم و چاره ناپذیری آن قلمداد می کند.

( هادیزاده ، 1382 : 31 ) خاستگاه حاشیه نشینی در کشورهای صنعتی جهان است.

بسیاری از شهرهای معروف کشورهای پیشرفته جهان هنوز بخش محدودی از جمعیت خود را در میان زاغه ها ، خرابه ها و گتوها نگهداری می کنند.

به عنوان مثال می توان بیدون ویل ( حلبی آباد) در شهر پاریس ، محله هارلم در نیویورک و گتوهای شیکاگو را ذکر کرد.

اما جهان سوم عمدتا به علت ساختار اقتصادی تحت سلطه اش با ابعاد وسیع تری از حاشیه نشینی رو به روست.

در پرو در عرض 20 سال بیش از 900 هزار نفر به جمعیت آلونک نشین افزوده شده و به نظر می رسد که در آینده ای نزدیک 25 درصد ساکنان " لیما" پایتخت پرو آلونک نشین باشند.

حاشیه نشینی در شهر قاهره ( بزرگ ترین شهر جهان عرب) به صور گوناگون دیده می شود.

از جمله اینکه ده ها هزار نفر در این شهر در گورستان ها می خوابند.

گفته می شود که " حدود 3/1 جمعیت داکار (سنگال) در زورآبادها زندگی می کنند.

کازابلانکا در شمال افریقا 180000 و لوزاکا در جنوب این قاره حدود 90000 آلونک نشین دارند.

حاشیه نشینی در آسیا در وسیع ترین و متنوع ترین اشکال خود ظاهر شده است.

ترکیه در دهه گذشته جمعیتی نزدیک به 47 میلیون نفر داشته که 45 درصد آن شهرنشین بوده اند.

در دهه های بعد از جنگ دولت ترکیه بسیاری از مهاجران بالقوه را تشویق کرد تا به اروپای غربی منتقل شوند.

امروزه قوانین مهاجرت آلمان مانع این امر شده است و جمعیت روستایی ، عمده شهرهای ترکیه را هدف می گیرند.

پرشتاب ترین شهر در حال رشد ، پایتخت ترکیه یعنی آنکاراست که تا سال 1923 شهری کوچک و استانی بود.

از آن زمان تاکنون جمعیت آن از 25000 نفر به 5/2 میلیون نفر افزایش یافته است.

کشور هندوستان دارای بیشترین جمعیت حاشیه نشین است.

در شهرهای بزرگ این کشور زاغه ها و آلونک ها ( حصیر – شهرها و کلبه – شهرها) تا فضاهای مجاور مرکز شهر پیش می آیند.

در سال 1970 حدود 600 هزار نفر از جمعیت هند در خیابان می خوابیدند.

.

بنابر مطالعات انجام شده بیش از 50 درصد خانوارهای شهری هندوستان تنها یک اتاق دارند و متوسط افراد ساکن در هر اتاق 4/4 نفر است.

بر اساس تخمین سازمان ملل ، حدود 3/1 جمعیت شهر کلکته حاشیه نشین محسوب می شوند .

در هندوستان میلیون ها نفر در اراضی غیر بهداشتی حواشی شهر و یا در کناره خیابان ها و پیاده رو ها زندگی می کنند.

سرشماری سال 1963 بمبئی نشان داده است که از هر 66 نفر یکی بدون سرپناه شب را به روز می آورد و 77000 نفر در راه پله ها مسکن می گزینند..

در زمان حاضر در بمبئی شمار" پیاده رو نشین ها" به میلیون ها نفر می رسد ( رابستین ، 1990 :404).

تاریخچه حاشیه نشینی در ایران در ایران بعد از وقوع اصلاحات ارضی، این پدیده رخ عیان کرد در یک بررسی گسترده که در سال 1351 در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران صورت گرفت مشخص شد که 91 درصد از سرپرستان خانواده‌های حاشیه‌نشین در تهران روستایی بوده‌اند 72 درصد آنان قبلاً دهقان محسوب می‌شدند و 59 درصد خرده مالک بوده‌‌اند .

همچنین یافته‌های پژوهشی مشابه در سال 1345 نشان داد که 62 درصد از حاشینه‌نشینان تهران کارگر ساده، 12 درصد کارگر نیمه ماهر 14 درصد کارگر ماهر بوده‌‌‌اند.

این موارد تا حدودی نشانگر ابعاد حاشیه‌نشینی در ایران پیش از انقلاب بود، در آن سال‌ها به دلیل اصلاحات ارضی و همچنین عدم کارائی اقتصاد کشاورزی روستاها، موج مهاجرت‌های گسترده‌ای به شهرهای بزرگ رخ داد که به نمود یافتن زیست حاشیه وی منجر شد.

اما این روند در ایران پس از انقلاب نیز با گستردگی بیشتری ادامه یافت، موج مهاجرت و در کنار آن رشد بی‌وقفه جمعیت نیز به مثابه علتی ثانویه که باعث رقابت شدید برای تسلط بر امکانات شهری گردید موجب شد تا حاشیه‌نشینی، در قامت یک معضل ملی رخ بنمایاند.

براساس مطالعات جامعه‌شناختی، 67 شهر کوچک و بزرگ کشور در 16 استان در سال 1380 (بدون احتساب تهران، آذربایجان شرقی و مرکزی) با پدیده حاشیه‌نشینی مواجه هستند، در این محدوده‌ها که بیش از دو میلیون نفر ساکن هستند، تراکم جمعیت مناطق حاشیه‌نشین به طورمتوسط حدود 200 نفر در هکتار است .همچنین مطابق با برآوردهایی که در پژوهش حاشیه‌نشینی در ایران توسط مرکز مطالعات و تحقیقات معماری شهرسازی ایران، صورت پذیرفت، جمعیت حاشیه‌نشینی در 10 شهر بزرگ ایران نظیر تهران، مشهد، شیراز، اهواز حدود 5/3 میلیون نفر تخمین زده شد که اکنون قطعاً بسیار بیشتر از این رقم است.

روند برابر شدن شهر و حاشیه آن در ایران موردی که از لحاظ جامعه شناختی و اصول شهرسازی فوق‌العاده حائز اهمیت است روند همسان شدن کمیت و کیفیت شهرهای ایران با حاشیه‌های خود است، چه آنکه با استمرار روند فعلی تاچند سال آینده جمعیت حاشیه‌های هر کلان شهر اختلاف اندکی با جمعیت کلان شهرها پیدا نمی‌کند.

هم اکنون 34 درصد از جمعیت حاشیه نشین کل کشور در حاشیه کلان شهرها استقرار یافته‌اند که روز به روز بر تعداد آنها اضافه می‌شود،عدم پویایی مدیریت شهری درکلان شهرهای ایران نیز مزید بر علت شده تا حاشیه‌ شهرها همانند متن شهر ارتقای عمرانی پیدا نکند.

به همین دلیل هم اکنون از لحاظ عمرانی بعضی از نقاط کلان شهرها هیچ فرقی با حاشیه خود ندارند و از لحاظ جمعیتی نیز، افزایش روز افزون جمعیت حاشیه نشین باعث می‌شود که در آینده‌ای نه چندان دور حاشیه و متن از هر لحاظ برابر شوند!

تبعات حاشیه نشینی و معضلات ملی حاشیه نشینی در ایران براساس دلایل بیشماری اکنون یک معضل ملی محسوب می‌شود که با ادامه روند فعلی بی شک به یک فاجعه ملیمنجر خواهد شد.

ابعاد معضلاتی که حاشیه نشینی باعث نشو و نمای آنها شده است، بسیار فراتر از عدم هماهنگی در بافت فیزیکی شهرها است.

حاشیه نشینان که متشکل از مهاجران روستایی هستند که از روستا به شهر روی آورده‌اند حامل خصلت‌های اجتماعی communal هستند که با خصایص جامعوی social شهر هیچ سنخیتی ندارد.