دانلود تحقیق نقش هنر و معماری اسلامی در مسجد جامع ورامین

نقش هنر و معماری اسلامی در مسجد جامع ورامین مسجد مهم‌ترین فضای معماری در سر‌زمین‌های اسلامی است که علاوه بر کارکرد دینی و مذهبی و معنوی همواره از نقش اجتماعی سیاسی نیز بر‌خوردار بوده است.اهمیت نقش دینی و اجتماعی مسجد موجب شده است که معماران و برخی دیگر از هنرمندان در همه دوره‌های تاریخی تلاش خود را در راه خلق فضایی مناسب و شایسته برای نیایش صرف کنند.

به همین جهت است که مساجد هر دوره را می‌توان نمونه اعلای معماری و هنر آن دوره به شمار آورد.

تقدیس مساجد را می‌توان مهم‌ترین عامل حفظ و بقای ساختمان مسجد‌های تاریخی دانست.

ایرانیان پس از گرایش به اسلام فرهنگ مقدس اسلام را با فرهنگ غنی ایرانی عجین کردند و این شامل تمامی زمینه‌ها و از جمله معماری است.

همان‌طور که گفته شد تنها چند نمونه مسجد در ایران وجود دارد که به سبک اولین مسجد اسلامی که به دست پیامبر اسلام(ص) ساخته شده، بنا شده است و پس از آن معماری ایران در مسیری شروع به حرکت کرد که زاییده آن حرکت امروزه در جای‌جای ایران به شکل بنا‌های عظیم و زیبای مسجد خود‌نمایی می‌کند.

تاریخچه مسجد جامع ورامین: بنای مسجد جامع ورامین در زمان سلطنت سلطان محمد‌ خدا‌بنده آغاز می‌شود.

در این جا قسمتی از سفرنامه مادام دیولافوا را که در هنگام بازدید از ورامین در عهد ناصر‌الدین شاه قاجار به رشته تحریر کشیده شده است را نقل می‌کنیم:«...

باری پس از چهار ساعت راهپیمایی و پایمال کردن محصول مزارع و شنیدن نا‌ملایمات از زارعین بام مخروطی شکل و گنبد مینای مسجدی که در میان مزارع سر بر‌آورده بود از دور پدیدار شد.

این دهکده ورامین است.

کمی بعد به آنجا می‌رسیدیم و در میان باغ‌ها که دیوار‌های گلی داشتند.

داخل شدیم.

در این باغ‌ها درختان میوه از قبیل گیلاس و زرد‌آلو و گوجه و هلو، جنگل انبوهی تشکیل می‌دادند.

خوشبختانه نظر به توصیه‌ای که دکتر تولوزان به کدخدا نوشته بود ما توانستیم در خانه او فرود آییم.

پس از تعارفات معموله و کمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم.

این بنا در قدیم بسیار عالی و با‌شکوه بوده ولی اکنون ویرانه‌ای بیش نیست.

مومنین هم از ترس فرود آمدن طاق برای عبادت به آنجا نمی‌روندو بنابراین سیاحت آن مانعی ندارد و هر کس می‌تواند آزادانه و بدون اشکال به تماشای این خرابه بپردازد.

هنر و معماری در مسجد جامع ورامین: مدخل مسجد دروازه‌ای ورودی است که تشکیل ایوان را می‌دهد که سرتاسر ضلع شمالی مسجد است و صحن مسجد حیاطی مستطیل شکل است وسط آن حوضی است که شبیه حوض‌های وسط قلعه‌های مسکونی و رباط‌‌ها است.ایوان شبستان بلند و زیبای مسجد جامع دارای کتیبه‌هایی ارزشمند است کتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه کتیبه‌های کوفی آن از نمونه‌های خوب کتیبه‌های گچبری این عصر است.

انواع طرح‌های اسلیمی و خط‌های عربی، کوفی و فارسی را دارا است.مادام دیو‌لافوا در سفر نامه خود از گنبد مینایی مسجد جامع یاد کرده است.

این مسجد دارای چند کتیبه جالب است اولین کتیبه در سر در صحن مسجد واقع شده است.

این کتیبه کاشیکاری بوده.

کتیبه سر در حرم یا شبستان اصلی مسجد «یا ایها الذین امنو اذا نودی...» کتیبه بالای محراب و دور تا دور حرم «یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض...» کتیبه‌های بالای سر در ورودی از حرم به شبستان‌های شرقی و غربی ...

اما کاشیکاری مسجد در قسمت‌های زیر دیده می‌شود.در قسمت سر در اصل مسجد، در زیر قوس اصلی سر در مسجد، همچنین دو ستون تزیینی که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا کرده و در سر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد کاشیکاری از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلی مسجد وجود دارد.

بالای محراب، تا گوشوارها هیچ کاشیکاری وجود ندارد.

در قسمت پایین حرم در کتیبه ۳ در ورودی به شبستان‌های شرقی و غربی که قبلا در مورد آنها صحبت کردیم نیز کاشیکاری زیبایی خودنمایی می‌کند.

شگرف‌ترین گچبری‌های این مسجد در بالا و اطراف محراب مسجد وجود دارد.

این گچبری‌ها با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به شکل برجسته و کاملا زیبایی ایجاد شده‌اند پیچیدگی این طرح‌ها به قدری است که انسان به راحتی نمی‌تواند باور کند که قدرت دست یک هنرمند خالق آن بوده است.در حال حاضر به دور ساختمان دیواری کشیده شده که نقش حفاظ را به عهده دارد البته در گذشته این حصار وجود نداشته است.

پس از گذشتن از این در دو راه برای ورود به صحن مسجد وجود دارد.

یکی از ایوان شمالی و یا همان سردر ایوان شمالی مسجد که طی دهلیزی به صحن می‌رسد.

دیگر از طریق ایوان شرقی که در وسط این ضلع دارای دری رو به همان سمت (مشرق) است.

صحن مربع شکل مسجد مانند یک فضای تقسیم عمل می‌کند به طوری که فردی که وارد صحن می‌شود پس از وضو ساختن در حوض وسط صحن می‌تواند محل نشستن خود را در هر یک از چهار ایوان انتخاب کند.

محور طولی مسجد جامع ورامین منطبق بر عکس مسیر خیابانی به همین نام است که به میدان قدیمی شهر منتهی می‌شود.

در کنار این میدان که همگان قدمت آن را تصدیق می‌کنند برج علاالدوله با قدمت هشتصد ساله خودنمایی می‌کند.

در انتهای خیابان، نگاه ما به سردر و گنبد مسجد گره می‌خورد و ابهت مسجد حواس انسان را معطوف به خود می‌سازد تا جایی که هنگام قدم زدن در این خیابان به سمت مسجد تا چند لحظه ای فرد از اطراف خود غافل می‌شود و اگر هشدار بوق اتومبیلی به صدا در نیاید چه بسا که اتفاقی برای انسان رخ دهد.

اینکه این مسجد دقیقا در محور طولی این معبر واقع شده مسلما اتفاقی نبوده است.

به دلیل اینکه ورامین بر یک دشت هموار واقع است در گذشته که ارتفاع ساختمان‌ها خیلی کمتر بوده گنبد مسجد جامع راهنمای خوبی برای مسافرانی بود که به سوی این شهر می‌آمدند.

ایوان‌های شرقی و غربی دارای پنجره‌هایی هستند و باز آنچنان که در شرح جغرافیای ورامین آوردیم بادهای این ناحیه از شرق به غرب و یا عکس آن می‌وزند.

با توجه به اینکه سرعت وزش این بادها، جز در مواردی خاص از حالتی متوسط و نسیم گونه بیشتر نمی‌شود این پنجره‌ها عمود بر جهت وزش باد ایجاد شده اند.

ابعاد مناسب این پنجره‌ها و طاق‌های بلند ایوان باعث می‌شود هوا به راحتی از بیرون توسط پنجره‌ها به داخل هدایت شده و پس از تماس باکف ایوان که فرشی از آجر است و در سایه خنک ایوان قرار گرفته،‌ گرمای خود به کف داده و خنک می‌شود و در فضای مسجد شروع به گردش می‌کند.

این عمل از داخل صحن مربع شکل مسجد نیز تکرار می‌شود و تمامی ایوان‌ها دارای هوای خنک و تازه هستند.به طور کلی به این دلیل که مساجد جامع تنها در روز مورد استفاده بوده اند، آن هم در روشنترین زمان روز، بیشترین استفاده از نور طبیعی در آنها به کار رفته شده است.

در ایوان‌های شرقی و غربی پنجره‌هایی وجود دارد.

۱۱ پنجره در ایوان غربی و ۱۰ پنجره در ایوان شرقی مسجد تعبیه شده است.

از جمله مصالح به کار رفته در ساختمان مسجد جامع ورامین، آجر و ملات و ساروج است: آجر: آجر از مصالح با ارزش دوره مغول و تیموری بوده است.

این نوع آجرها از گل رس معمولی تهیه می‌شده‌اند و نکته حایز اهمیت استفاده از مصالح محلی در این دوره و در مسجد جامع ورامین است.

ابعاد این آجرها cm۵/۴ در ۲۲ در ۲۲ است.

ملات ساروج: ساروج ملاتی است کندگیر و تشکیل شده از ۱۰ پیمانه گرد آهک شکفته + هفت پیمانه خاکستر الکی + یک پیمانه خاک رس + یک پیمانه ماسه بادی + سه تا پنج کیلوگرم لویی (در هر مترمکعب ملات ساروج) + آب.با ورز دادن و کوبیدن مخلوط ساخته می‌شد.

مخلوط کردن لویی (گل جگن) برای آن بود که ملات پس از به مصرف رسیدن، هنگام گرفتن جمع نشود و نترکد.

در مناطق مختلف بعضی از مواد که نقش تقویت کننده را ایفا می‌کنند با توجه به دسترسی آن، به آن ملات اضافه و بعضی از مواد کمیاب از آن حذف می‌شده است.

در ملات ساروج مسجد جامع از وجود شیره انگور و تخم پرندگان صحبت به میان آمده است.

حال آنکه در قرن هشتم، ورامین دارای باغ‌های انگور فراوان بوده که این محصول را به راحتی در اختیار معماری قرار داده است.

همچنین تهیه هزاران تخم پرنده از پرندگان مهاجری که در اطراف کویر سیاه کوه و مسیر رودخانه شور نجف آباد و دیر کویر تا قصر بهرام وجود داشته اند.

کار مشکلی نبوده است.

گنبد و نقش های اسلیمی گنبد یا آسمانه همانطور که از نامش بر می آید، شباهتی رمزی با آسمان و عرش را بیان می کند.

گنبد مظهر آسمان و فضای مکعبی شکل زیر آن مظهر زمین و ماده ، و قوس مقرنس کاری شده آن همچون حلقه واسط زمین و آسمان تلقی می گردد.

حضرت رسول در روایت معراج، گنبد عظیمی را وصف می کند که از صدف سفیدی ساخته شده و بر چهار پایه در چهار کنج قرار گرفته و بر این چهار پایه ، این چهار کلام «بسم الله الرحمن الرحیم» از فاتحه الکتاب را نوشته اند و چهار جوی آب، شیر، عسل و شراب طهور که مظهر سعادت ابدی و سرمدی است از آنها جاری است.

پوشش گنبد در ایران سابقه ای دیرینه دارد و به دوره اشکانیان می رسد .

کمبود چوبهای استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش مسطح تخت است، سبب شده است که پوشش سغ و گنبد رواج پیدا کند و به خصوص در دهانه های وسیع تر جای پوشش تخت را بگیرد.

 گنبد مسجد جامع یزد - قرن هشتم هجری کهن ترین شکل های منحنی، در پوشش زیرین چغازنبیل (هزاره دوم ق.م.) دیده شده است.

در متون موجود، قدیمی ترین گنبدی که به آن اشاره می شود، مربوط به دوران اشکانی و اوایل ساسانی است .

این گنبد در شهر فیروزآباد و به قطر 16.1 متر بنا شده است.

در دوران ساسانی گنبد سازی رواج می یابد.

پس از اسلام، شوق پیامبر برای نماز زیر آسمان باز و توصیه های ایشان، ایرانیان هوشمند را بر آن داشت که برای جامه عمل پوشاندن به این توصیه ها، آسمانه یا گنبدی شبیه آسمان را بر فراز سر مسلمین برپا دارند.

روش گنبد سازی چه در دوران ساسانی و چه در دوره اسلامی آن چنان با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می گیرد که در همه انواع ، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست به خوبی مقاومت می کنند.

گنبد سازی در دوران سلجوقی به نهایت پیشرفت خود می رسد و در عصر صفوی، آمیزه ای از قدرت و زیبایی می شود.

گنبد در معماری رومی نیز جایگاه ویژه ای داشته و تصادفی نیست که در مهمترین بنای مذهبی رومی، پانتئون، گنبد مرکز توجه بوده است.

البته تداعی شکوه و عظمت که خاص گنبد بود، مانع از این شد که رومی ها از گنبد برای بنا های پیش پا افتاده تری استفاده کنند.

در معماری بیزانسی نیز از گنبد در کلیساها و صومعه ها به وفور استفاده شده است.

گنبدهای دوپوش (دوجداره( گنبد از عناصر شاخص معماری مساجد٬ مقابر و گاه عمارتهای باشکوه بوده است.گنبد دوپوش گنبدی است که دارای یک گنبد درونی و یک گنبد بیرونی است مانند گنبد مسجد امام اصفهان.

دو پوش بودن گنبد موجب می شود در گنبد داخلی ابعاد انسانی فضای گنبد خانه رعایت شود (ارتفاع بسیار زیاد ممکن است مناسب نباشد)وگنبد بیرونی بتواند به اندازه دلخواه ارتفاع گرفته و تبدیل به یک عنصر شاخص بیرونی شود.

انبساط و انقباض گنبد در مقابل شرایط محیطی - که از آن به نفس کشیدن گنبد تعبیر می شود - موجب به وجود آمدن ترکهایی در آن و مخدوش شدن تزیینات زیر فضای گنبد خانه -در صورت یک پوش بودن آن - می شود.

دو پوش بودن گنبد از خراب شدن این تزیینات نیز جلوگیری می کند.

یکی از فلسفه های مهم معماری ایرانی مرمت پذیر بودن اجزا آن است.دو پوش بودن گنبد موجب می شود دسترسی به تزیینات فضای زیر گنبدخانه و نقشبندی روی گنبد بیرونی بسیار راحتتر و بهتر انجام گیرد دوجداره بودن گنبد و نقش آن به عنوان یک عایق نیز جالب توجه است.

نقش های اسلیمی در برج تاریخی گنبد کاووس این برج یکی از آثار باستانی کشورمان که در اعداد بزرگترین مفاخر معماری قرن چهارم هجری است در شمال شرقی ایران در شهر گنبد کاووس قرار دارد .

این بنای معروف که یکی از بلند ترین آثار تاریخی جهان بشمار می آید بر فراز تپه خاکی که قریب 15 متر از سطح زمین بلند تر است قرار دارد این بنا در سال ( 397 ه.

ق.

375 ه.

ش) و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس ابن و شمگیر و در شهر جرجان که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده ، بنا گردیده است بنایی که از هزار سال پیش تا کنون بر فراز تپه ای خاکی استوار است در عین سادگی یکی از غرور انگیز ترین بناهایی است که نه تنها در خاک ایران بلکه در سراسر جهان شناخته شده است و مورد توجه بسیاری از جهانگردان و باستان شناسان است .

پروفسور ارتورافام پوپ در مورد این بنا چنین نوشته است : در زیر سمت شرق کوههای البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته است .

این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن و شمگیر می باشد و ?

برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست .

جنگنده ای بانیروی ایمان در قتال رو در روی ، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت ، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد ،محمد علی قورخانچی نیز تحقیقی در مورد گنبد قابوس داشته و در کتاب نخبه سینیه خود گنبد قابوس را در نیم فرسخی خرابه های شهر جرجان دانسته و نظیری را برای این گنبد در ایران زمین موجود ندانسته است در معماری سنتی ایران به چنین بناهای عظیم و کشیده ای که ( میل نیز نامیده می شوند ) در طول راهها برای راهنمایی و تعیین مسیر کارونها احداث می شده زیاد بر می خوریم ولی هیچکدام آنها به پای عظمت گنبد قابوس نمی رسند .

مشخصات بنا : گنبد قابوس شامل 2 قسمت است : 1- پی یا پای بست بنا و بدنه 2- گنبد مخروطی پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است .

درون پای بست سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوشهای پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است .

بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای 15 ترک ( دندانه نود درجه ) می باشد ( همانند ستاره ده پر ) این ترکها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند ، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می یابد و میان این ترکها با کوهه ای آجری پر شده است 0 به جز درب ورودی ) راس این ترکه ها به اندازه یک مترو سی چهار سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند .

قطر داخلی گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتی متر و قطر آن از قاعده ترکها بطول چهارده متر و شصت و شش سانتی متر و طول قطر آن از رأس ترکها یا به عبارتی قطر ارباب یا پای بست آن هفده متر و شش سانتی متر می باشد ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد و در ارتفاع 37 متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می کند .

این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده است دو پوسته است .

گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار ، و ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است در بدنه شرقی روزنه ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پایین 80 است .

در ضلع جنوبی آن یک ورودی می باشد که 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد .

در درون طاق هلالی سر در آن ، مقرنسی است که به نظر می رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است .

شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می باشد که بتدریج تکمیل شده است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیز در بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته است : بالای در ، داخل هلال مدخل گیلوئی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می باشد و این یکی از نمونه های تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده است در ردیف کتیبه کوفی بصورت کمر بند وار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته کوفی کتیبه ها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند .

بر جسته و خوانا می باشد و حاشیه دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر .

شیوه معماری بنا : این بنا یکی از اولین ساختمانهایی است که مرز بین شیوه معماری خراسانی و رازی محسوب می شوند و در واقع مربوط به اوائل دوره شیوه معماری رازی است ساختمان این بنا تماماً از آجر و ملات ساروج ساخته شده است .

یکی از بارزترین ویژگیهای شیوه معماری رازی استفاده از آجر با بهترین کیفیت ممکن است .

معماری و نقش های اسلیمی در کرمان مسجد جامع کرمان که در کنار میدان شهدا (میدان مشتاق )قرار گرفته و به مسجد جامع مظفری نیز شهرت دارد از جمله مساجد چهار ایوانی است که دارای سردر رفیع صحن ایوان و شبستان است این مسجددر دوران حکومت امیر مبارزالدین محمد مظفر سر سلسله آل مظفر بنا گردیده است تاریخ بنا در کتیبه سر در اصلی750 هجری قمری ذکر شده است ولی در دوره های بعد الحاقات و تعمیراتی در مسجد صورت گرفته است از جمله مرمت کاشیکاری ایوان بزرگ در زمان وکیل الملک و کاشیکاری ستون ها و لچکی های داخل مسجد و احداث شبستان شمالی در دوره اخیر را می توان نام برد.

ارزشمند ترین قسمت بنا کاشیکاری معرق محراب و سردر شرقی مسجد می باشد .

مسجد امام خمینی (ملک) این مسجد که در خیابان امام واقع شده از نوع مسجد چهار ایوانی و یکی از بزرگترین مسجدهای کرمان میباشد .

سابقه تاریخی این مسجد به قرن پنجم هجری و زمان توران شاه سلجوقی می رسد .

قسمتهای مختلف مسجد به مرور زمان تعمیر گردیده است به خصوص صفحه اصلی در زمان وکیل الملک(1285 ه.ق)و ایوان شرقی در قرن اخیر بوسیله ی مرحوم دیلمقانی بازسازی شده است .

آنچه از قسمتهای اصلی دوره سلجوقیان بر جای مانده برج آجری ضلع شمال شرقی و سه محراب گچبری شده می باشد منابع و مآخذ: ۱- ایران، کلده و شوش _ مادام ژان دیولافوا _ شوالیه دونور _ ترجمه شادروان محمد خبره وشی.

۲- معماری مساجد جهان _ نوشته پروچازکار _ امجد بهوصیل _ ترجمه حسین سلطان زاده.

۳- سرزمین ما _ عزت الله شکری.

4- معماری شهرهای ایران _ یوسف کیانی.

5- مصالح ساختمانی دکتر احمد حامی  قبه الصخره - بیت المقدس گنبد مسجد النبی - عربستان (مدینه) گنبدخانه مسجد قرطبه - اسپانیا - قرن دوم هجری گنبدخانه مسجد شیخ لطف الله - اصفهان - قرن یازدهم هجری گنبدخانه مجتمع سلطان احمد - استانبول - قرن یازدهم هجری