دانلود تحقیق گنبد در معماری

گنبد : آسمان، سقف یا ساختمان بیضی شکل که غالبآ با آجر بر فراز معابد، مساجد، قبور یا آرامگاه ها می سازند.

گنبد یا آسمانه همانطور که از نامش بر می آید، شباهتی رمزی با آسمان و عرش را بیان می کند.

گنبد مظهر آسمان و فضای مکعبی شکل زیر آن مظهر زمین و ماده ، و قوس مقرنس کاری شده آن همچون حلقه واسط زمین و آسمان تلقی می گردد.

حضرت رسول در روایت معراج، گنبد عظیمی را وصف می کند که از صدف سفیدی ساخته شده و بر چهار پایه در چهار کنج قرار گرفته و بر این چهار پایه ، این چهار کلام «بسم الله الرحمن الرحیم» از فاتحه الکتاب را نوشته اند و چهار جوی آب، شیر، عسل و شراب طهور که مظهر سعادت ابدی و سرمدی است از آنها جاری است.

پوشش گنبد در ایران سابقه ای دیرینه دارد و به دوره اشکانیان می رسد .

کمبود چوبهای استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش مسطح تخت است، سبب شده است که پوشش سغ و گنبد رواج پیدا کند و به خصوص در دهانه های وسیع تر جای پوشش تخت را بگیرد.

p گنبد مسجد جامع یزد - قرن هشتم هجری کهن ترین شکل های منحنی، در پوشش زیرین چغازنبیل (هزاره دوم ق.م.) دیده شده است.

در متون موجود، قدیمی ترین گنبدی که به آن اشاره می شود، مربوط به دوران اشکانی و اوایل ساسانی است .

این گنبد در شهر فیروزآباد و به قطر 16.1 متر بنا شده است.

در دوران ساسانی گنبد سازی رواج می یابد.

پس از اسلام، شوق پیامبر برای نماز زیر آسمان باز و توصیه های ایشان، ایرانیان هوشمند را بر آن داشت که برای جامه عمل پوشاندن به این توصیه ها، آسمانه یا گنبدی شبیه آسمان را بر فراز سر مسلمین برپا دارند.

روش گنبد سازی چه در دوران ساسانی و چه در دوره اسلامی آن چنان با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می گیرد که در همه انواع ، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست به خوبی مقاومت می کنند.

گنبد سازی در دوران سلجوقی به نهایت پیشرفت خود می رسد و در عصر صفوی، آمیزه ای از قدرت و زیبایی می شود.

گنبد در معماری رومی نیز جایگاه ویژه ای داشته و تصادفی نیست که در مهمترین بنای مذهبی رومی، پانتئون، گنبد مرکز توجه بوده است.

البته تداعی شکوه و عظمت که خاص گنبد بود، مانع از این شد که رومی ها از گنبد برای بنا های پیش پا افتاده تری استفاده کنند.

در معماری بیزانسی نیز از گنبد در کلیساها و صومعه ها به وفور استفاده شده است.

p قبه الصخره - بیت المقدس p گنبد مسجد النبی - عربستان (مدینه) p گنبدخانه مسجد قرطبه - اسپانیا - قرن دوم هجری p گنبدخانه مسجد شیخ لطف الله - اصفهان - قرن یازدهم هجری p گنبدخانه مجتمع سلطان احمد - استانبول - قرن یازدهم هجری p گنبد مجتمع سلطان احمد (قصر بزرگ بیزانس) - استانبول - قرن یازدهم هجری آشنایی با برج تاریخی گنبد کاووس این برج یکی از آثار باستانی کشورمان که در اعداد بزرگترین مفاخر معماری قرن چهارم هجری است در شمال شرقی ایران در شهر گنبد کاووس قرار دارد .

این بنای معروف که یکی از بلند ترین آثار تاریخی جهان بشمار می آید بر فراز تپه خاکی که قریب 15 متر از سطح زمین بلند تر است قرار دارد این بنا در سال ( 397 ه.

ق.

375 ه.

ش) و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس ابن و شمگیر و در شهر جرجان که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده ، بنا گردیده است بنایی که از هزار سال پیش تا کنون بر فراز تپه ای خاکی استوار است در عین سادگی یکی از غرور انگیز ترین بناهایی است که نه تنها در خاک ایران بلکه در سراسر جهان شناخته شده است و مورد توجه بسیاری از جهانگردان و باستان شناسان است .

پروفسور ارتورافام پوپ در مورد این بنا چنین نوشته است : در زیر سمت شرق کوههای البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته است .

این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن و شمگیر می باشد و ?

برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست .

جنگنده ای بانیروی ایمان در قتال رو در روی ، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت ، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد ،محمد علی قورخانچی نیز تحقیقی در مورد گنبد قابوس داشته و در کتاب نخبه سینیه خود گنبد قابوس را در نیم فرسخی خرابه های شهر جرجان دانسته و نظیری را برای این گنبد در ایران زمین موجود ندانسته است در معماری سنتی ایران به چنین بناهای عظیم و کشیده ای که ( میل نیز نامیده می شوند ) در طول راهها برای راهنمایی و تعیین مسیر کارونها احداث می شده زیاد بر می خوریم ولی هیچکدام آنها به پای عظمت گنبد قابوس نمی رسند .

مشخصات بنا : گنبد قابوس شامل 2 قسمت است : 1- پی یا پای بست بنا و بدنه 2- گنبد مخروطی پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است .

درون پای بست سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوشهای پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است .

بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای 15 ترک ( دندانه نود درجه ) می باشد ( همانند ستاره ده پر ) این ترکها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند ، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می یابد و میان این ترکها با کوهه ای آجری پر شده است 0 به جز درب ورودی ) راس این ترکه ها به اندازه یک مترو سی چهار سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند .

قطر داخلی گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتی متر و قطر آن از قاعده ترکها بطول چهارده متر و شصت و شش سانتی متر و طول قطر آن از رأس ترکها یا به عبارتی قطر ارباب یا پای بست آن هفده متر و شش سانتی متر می باشد ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد و در ارتفاع 37 متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می کند .

این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده است دو پوسته است .

گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار ، و ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است در بدنه شرقی روزنه ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پایین 80 است .

در ضلع جنوبی آن یک ورودی می باشد که 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد .

در درون طاق هلالی سر در آن ، مقرنسی است که به نظر می رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است .

شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می باشد که بتدریج تکمیل شده است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیز در بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته است : بالای در ، داخل هلال مدخل گیلوئی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می باشد و این یکی از نمونه های تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده است در ردیف کتیبه کوفی بصورت کمر بند وار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است .

شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می باشد که بتدریج تکمیل شده است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیز در بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته است : بالای در ، داخل هلال مدخل گیلوئی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می باشد و این یکی از نمونه های تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده است در ردیف کتیبه کوفی بصورت کمر بند وار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته کوفی کتیبه ها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند .

بر جسته و خوانا می باشد و حاشیه دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر .

متن کتیبه ها چنین است : 1- بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند بخشیده مهربان 2- هذ القصر المعالی این است کاخ عالی 3- الاصیر شمس المعالی امیر شمس معالی 4- الاصیر ابن الاصیر امیر سپر امیر 5- قابوس ابن وشمگیر قابوس فرزند وشمگیر 6- امر به نبائه فی حیاتی فرمان داد به بنای آن در زندگی خویش 7- سنه سبع و تمسین و ثلثماته قمریه سال سیصد و نود و هفت قمری 8- و سنه خمس و سیعین و ثلثماته سال سیصد و هفتاد و پنج شمسی برج در طی عمر خود سه بار تعمیر ومرمت شد آخرین بار نیز در سال 1349 تعمیر اساسی آن انجام گرفت بطوری که این شاهکار معماری اسلامی که با شکوه کمترین ابنیه قرن چهارم هجری است حفظ و مصون گشت .

مصالح بکار رفته در این بنا ملات ساروج و آجر است این بنا تماماً از آجرهای پخته قرمز ساخته شده است آجرهای سخت این بنا بدلیل عوامل جوی بمرور به رنگ برنزی در آمده است در نحوه اجرای این ساختمان بدلیل نبودن امکانات و تکنولوژی پیشرفته به جای چوب بست از کوبه و متراکم کردن خاک به دور نما بصورت مارپیچ و پله ای تا انتهای آن استفاده شده است که بعد از اتمام بنا خاکها را بصورت تپه در اطراف بنا پخش نموده اند .

شیوه معماری بنا : این بنا یکی از اولین ساختمانهایی است که مرز بین شیوه معماری خراسانی و رازی محسوب می شوند و در واقع مربوط به اوائل دوره شیوه معماری رازی است ساختمان این بنا تماماً از آجر و ملات ساروج ساخته شده است .

یکی از بارزترین ویژگیهای شیوه معماری رازی استفاده از آجر با بهترین کیفیت ممکن است .

مشتاقیه (سه گنبد ) مشتاقیه ( سه گنبد ) - میدان مشتاق -1206 هجری قمری - دوره قاجاریه مشتاقیه محلی در شرق مسجد جامع کرمان در ابتدای خیابان 17 شهریور که از میدان مشتاقیه انشعاب پیدا می کند قرار دارد و از آثار دوره قاجاریه می باشد .

سه گنبد مزبور برای سه مقبره مشتاق علیشاه-شیخ اسماعیل و کوثر علیشاه بنا گردیده است .

گنبدهایی که بر فراز دو مقبره مشتاق و کوثر علیشاه واقع شده اند کاشیکاری بوده و در قرن اخیر ساخته شده اند و چون در ساختمان آن توجه کافی نکرده اند متاسفانه قسمتهایی از کاشیها ریخته و بقیه نیز رو به تخریب است .

مشتاق علیشاه از پیشوایان صوفیه در قرن 13 هجری بوده که در اواخر زمستان 1306 هجری قمری سنگسار شده .

می گویند جرم مشتاق این بوده که قرآن را با نوای سه تار می خوانده است .

لازم به ذکر است که قبل از تدفین عرفای یادشده این مکان مقبره میرزا حسین خان راینی ( 1202 هجری قمری ) جد اعلای سادات معروف به میرحسینی کرمان بوده .

وی در زمان زندیه و پس از فوت کریم خان زند تا مدتی حاکم کرمان بوده .

او در زمان حیاتش این محوطه را برای آرامگاه خود انتخاب کرده بود لذا پس از فوت مشتاق یارانش به واسطه ارتباطی که مشتاق با حسین خان داشت او را در جوار وی تدفین نمودند .

از در بزرگ که وارد می شویم پس از گذشتن از راهرویی کم عرض و طولانی به باغچه مشتاقیه می رسیم .

در سمت شمال بنا در ساختمان مقبره مشتاقیه کوثر علیشاه و میر حسین خان قرار دارند .

از جمله آثار هنری مقبره فوق می توان به کاشیکاری و تزئینات داخل بنای مذکور اشاره نمود .

گنبد جبلیه در منتهی الیه شرقی کرمان گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ بنا گردیده که دست تطاول روزگار در تخریب آن کوتاه آمده است .

این گنبد هشت ضلعی تماما از سنگ است و عرض پی آن نیز در پایه به 3 متر می رسد.در هشت طرف آن هشت در بعرض 2متر قرار گرفته که اخیرا برای مستحکم ساختن بنا و جلوگیری از تخریب آن درگاهها را با سنگ مسدود کرده اند و فقط یکی را باز گذاشته اند .

قسمت بالای گنبد از آجر ساخته شده است و معلوم نیست که آیا روی گنبد کاشی بوده یا نه در داخل گنبد ظاهرا گچ بری ها و تزئین کاریهایی وجود داشته که قسمت بالا ریخته و قسمت پائین را تخریب کرده اند .

از تاریخ بنا و منظور از ساختمان این گنبد مطلبی ذکر نشده سر پرسی سایکس در کتاب هشت سال در ایران می نویسد : از قبرستان که رد می شوید یک ساختمان هشت ظلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به شکل دو هلال برآن قرار گرفته و قطر داخل آن 18 فوت و هر طرفی نیز 18 فوت و نوک آن اجری و منتهی الیه آن دایره می باشد .

این محل را جبلیه می نامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد جبلیه است.

ایرانیان معتقدند که این محل مقبره یکی از زرتشتیان بوده و برخی نیز عقیده دارند که مزار سید محمد تباشیری است .ولی نسبت اخیر را در بعضی نقاط تکذیب می کنند .

بدیهی است در زمانی که این قبرستان را ویران کرده اند سنگ این مقبره را برداشته اند و برای نمایی بکار برده اند برخی این گنبد را متعلقبه سلجوقیان می دانند .

ولی این ادعا درست نیست .

"جبلی " تحریف یافته کلمه " گبری " است و برطبق قواعد اشتقاقهای فارسی " گ " به "ج" بدل شده است قدمت این گنبد را از این کلمه که آن را گنبد "گبر " نیز گفته اند می توان حدس زد که شاید مربوط به پیش از اسلام باشد و از بناهای زرتشتی و گبری است گرچه استیل آن با استیل آتشکده تطابق ندارد .

از سبک معماری آن نیز استنباط می شود بنای مذکور مربوط به اواخر دوره ساسانی می باشد که اوائل اسلام تعمیر و مرمت شده است و یا اینکه در اوائل اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا گردیده است .

معرفی بنای گنبد سلطانیه گنبد عظیم سلطانیه در حال حاضر در بین خانه های خشتی سلطانیه همچون نگینی می درخشد و گوشه ای از هنر و معماری را به عالمیان عرضه می دارد .در قسمت جنوب غربی ارگ سلطنتی ( کهندژ ) شهر سلطانیه ، آرامگاه سلطان محمد خدابنده اولجایتو به مثابه یکی از عظیم ترین آرامگاههای اسلامی و شاید با شکوهترین آنها موسوم به گنبد سلطانیه قرارگرفته است .

تعدادی از محققین اسم قدیمی سلطانیه را ( شرویاز ) دانسته اند ، هم چنانکه قبلا" مذکور افتاد شرویاز که امروزه ( ویار ) و ( ویر ) نامیده می شود.نام دیگر منطقه سلطانیه ( قنغوراولانگ ) است .

این کلمه نیز مورد تجزیه و تحلیل پژوهشکران قرار گرفته و در رابطه با کلمه ( قنغور ) اظهار نظرهای متعددی به عمل آمده .

تاریخ احداث آرامگاه اولجایتو به طور مشخص در حد فاصل سالهای 704 – 712 و به دستور سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ساخته شده است .

سبب ایجاد گنبد سلطانیه در مورد علل احداث این بنا در تواریخ چنین آمده است : اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان ، آرامگاه رفیع و با شکوهی برای خود بسازد به همین جهت برای بر پایی این آرامگاه ، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند بنای گنبد سلطانیه در سال 702 ه ( به روایتی ) بر اساس طرح آرامگاه غازان خان که آن نیز از بنای آرامگاه سلطان سنجر در ( مرو ) الهام گرفته ، ساخته شده بود با این تفاوت که پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع ،‌و پلان گنبد سلطانیه هشت ضلعی است .

اگر چه تا حد زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تاثیر گذاشته بود لیکن حیزهای ابتکاری در بنای اخیر بحدی است که آنرا بصورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران در آورده است که بعدها نمونه و الگوئی برای احداث تعداد زیادی از انبیه این دوره شد.

همچنین معماری گنبد سلطانیه را شخصی به نام سید علی شاه انجام داده است .

ظاهرا" هنگامی که اولجایتو امر به احداث آرامگاه خود کرد هنوز یکی از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمی انتخاب ننموده بود .

وی تقریبا" در سال 709 ه یعنی موقعیکه کار ساختمانی گنبد رو به اتمام بود سفری به عراق نمود و تربت پاک امام حسن ( ع‌ ) و حضرت علی ( ع ) را در کربلا و نجف زیارت کرد .

بنا به قولی ، بر اثر تشویق و ترغیب علما و روحانیون بزرگ شیعه که در آن زمان در دستگاه حکومتی صاحب منزلتی بودند، اولجایتو مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت و بعد از مدتی تصمیم گرفت که آرامگاه خود را به ائمه اطهار اختصاص دهد .

بدین منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان ( حضرت علی (‌ع ) و امام حسین (‌ع ) ) را به سلطانیه داشت تا بر رونق تجاری و اهمیت مذهبی پایتخت جدید التایس خود بیفزاید .لذا دستور داد تاتزئینات داخلی بنا که تا آن روز انجام نگرفته بود طوری بپردازند که در آن شعائر مذهب تشیع بخوبی مورد استفاده قرار گیرد.

بهمین جهت بود که کلمه ((علی)) به طور مکرر با کاشی در متن آجر نوشته شده است در همین اوان سلطان محمد خدابنده دستور ساختن آرامگاهی ساده برای خود در جنب گنبد اصلی را صادر کرد که به گفته مورخین این بنای آجری ظرف چند هفته به اتمام رسید انتقال اجساد مطهر ائمه بخاطر مخالفت شدید علمای شیعه یا بقولی خواب سلطان که حضرت علی بن ابیطالب را نارضی دیده بود وآن حضرت از این عمل ناراضی بود ، انجام نگرفت و منصرف شد .

بنابر این سلطان ایلخانی مصمم شد که دوباره این بنا را به آرامگاهی برای خود اختصاص دهد .

به نظر می رسد که در همین ایام از مذهب تشیع برگشت و مذهب اهل سنت را اختیار کرد.

شاید به همین منظور بود که دستور داد تمام تزئینات معرق کاری که کلمه (( علی ))‌ ( ع )‌ بر آن نقش بسته بود ، و تمام تزئینات آجری کاشیکاری و گره سازی را با پوشش از گچ اندودند و روی آن پوشش را با کتیبه و اشکال مختلف هندسی طرحهای گل و بوته دار با رنگ آبی بر زمینه سفید گچبری کردند که این عمل احتمالا" در سال 713 ه رخ داده .

اولجایتو در سال 716 ه.

یعنی تقریبا" چهار سال بعد از اتمام بنا در سن 36 سالگی در گذشت و جسد وی در تابوتی از زر ناب در آرامگاه ابدیش دفن شد .

گنبدهای دوپوش (دوجداره( گنبد از عناصر شاخص معماری مساجد٬ مقابر و گاه عمارتهای باشکوه بوده است.گنبد دوپوش گنبدی است که دارای یک گنبد درونی و یک گنبد بیرونی است مانند گنبد مسجد امام اصفهان.

دو پوش بودن گنبد موجب می شود در گنبد داخلی ابعاد انسانی فضای گنبد خانه رعایت شود (ارتفاع بسیار زیاد ممکن است مناسب نباشد)وگنبد بیرونی بتواند به اندازه دلخواه ارتفاع گرفته و تبدیل به یک عنصر شاخص بیرونی شود.

انبساط و انقباض گنبد در مقابل شرایط محیطی - که از آن به نفس کشیدن گنبد تعبیر می شود - موجب به وجود آمدن ترکهایی در آن و مخدوش شدن تزیینات زیر فضای گنبد خانه -در صورت یک پوش بودن آن - می شود.

دو پوش بودن گنبد از خراب شدن این تزیینات نیز جلوگیری می کند.

یکی از فلسفه های مهم معماری ایرانی مرمت پذیر بودن اجزا آن است.دو پوش بودن گنبد موجب می شود دسترسی به تزیینات فضای زیر گنبدخانه و نقشبندی روی گنبد بیرونی بسیار راحتتر و بهتر انجام گیرد دوجداره بودن گنبد و نقش آن به عنوان یک عایق نیز جالب توجه است.

 قبه الصخره - بیت المقدس گنبد مسجد النبی - عربستان (مدینه) گنبدخانه مسجد قرطبه - اسپانیا - قرن دوم هجری گنبدخانه مسجد شیخ لطف الله - اصفهان - قرن یازدهم هجری گنبدخانه مجتمع سلطان احمد - استانبول - قرن یازدهم هجری گنبد مجتمع سلطان احمد (قصر بزرگ بیزانس) - استانبول - قرن یازدهم هجری