دانلود مقاله بافت سنتی دزفول

موقعیت جغرافیایی دزفول یکی از شهرستانهای مهم استان خوزستان است.

شهراندیمشک در 12 کیلومتری شمال غربی آن شوشتر در 60 کیلومتری جنوب غربی آن اهواز(مرکز استان) در 155 کیلومتری جنوب آن وشهر باستانی شوش در 30 کیلومتری جنوب غربی آن قرار دارند.

شهر دزفول در 48 درجه و 24 دقیقه طول و 32 درجه و 24 دقیقه عرض جغرافیایی قرار دارد و وسعت آن قریب به 5770 کیلومتر مربع است.

آب وهوا هوای شهرستان دزفول گرم و نیمه مرطوب است.

حداقل درجه حرارت در زمستان به 6 دهم درجه سانتیگراد زیر صفر و در تابستان حداکثر به 50 درجه سانتیگراد میرسد.

هوای آن از شهرستان اهواز و خرمشهر خشکتر است.

متوسط رطوبت در زمستان بین 35 تا 65 درصد در نوسان است.

میزان متوسط بارندگی در دزفول 330 میلیمتر است.

وجه تسمیه دزفول کلمه دزفول از دزپل دزبهل ویا دژپل گرفته شده و در اصطلاح محلی دزفیل میگویند و معرب آن دسبول است.

نام شهر از دز ویا دژ به معنی قلعه وپل ماخوذ است.پل معروف رود دز احتمالا در دوران قبل از اسلام (242- 271 میلادی) بنا شده و بعدها مکرر تعمیرشده است.

سابقه تاریخی شهر دزفول اسناد و مدارک تاریخی نشان میدهد که دزفول در دوران باستان بنا شده است.

پل و قلعه مجاورآن قدیمیترین قسمت شهر و هسته اولیه آن را تشکیل میداده است.

بنا به قولی دزفول در دوران تسلط عرب لطمه می بیند.

در حمله مغول دزفول محفوظ می ماند ولی بعد تحت فرمان ایلخانان در می آید.

پیدایش اسلام با ایجاد مسجد جامع و مدارس دینی همراه است.

در این دوره شهر بر دو پایه اصلی مسجد و بازار رونق میگیرد.

بخشی از مسجد جامع دزفول به نام غریب خانه احتمالا در قرن سوم هجری بنا شده است.از ویژگیهای دوره صفویه ایجاد چاههای آب آشامیدنی ایجاد قناتها آسیابهای بادی و فاضلاب است.

جنبه های شدید مذهبی بر شکل تقسیم بندی فضایی خانه های مسکونی به چشم می خورد.

خانه سازی در دزفول به بخش بیرونی اندرونی و خلوت تقسیم می شود.

بخش خلوت دردوران قاجاریه به تدریج از بخش ساختمان حذف می شود.

در نیمه اول قرن 19 میلادی اوضاع سامان بهتری می یابد.

زراعت نی که سابقه طولانی داشته در این زمان رواج بیشتری پیدا می کند.

کالاهای صادراتی دیگری از جمله قلم نی به قسطنطنیه و هند ارسال می گردد.

با اینکه دزفول در همسایگی یکی ازسه مرکز بزرگ علوم و فلسفه دنیای قدیم و صدر اسلام یعنی جندی شاپور(در مدرسه جندی شاپور از طب یونان ، ایران و هند درس گفته می شده و در واقع مرکز برخورد عقاید فلسفی شرق و غرب بوده است).

به نظر می رسد میان زوال جندی شاپور و گسترش شهر دزفول رابطه وجود داشته است.

گفته می شود ویرانی جندی شاپور باعث کوچ مردم به دزفول شده است.

اکنون دزفول که از شهرهای ثبت شده تاریخی است همچنان زنده و فعال می باشد و با وجود گسترش دزفول بافت قدیمی هنوز قلب شهر است.

نحوهء تاثیر مسائل اقلیمی برواحد مسکونی مسائل اقلیمی درجه حرارت هوا جهت وزش بادهای مطلوب بارندگی تاثیرات متقابلی بر واحد مسکونی و همچنین جهت گیری بافت کوچه ها می گذارد.

مناسبترین باد از جهت شمال شرقی به شهر دزفول می وزد.این باد پس از عبور از روی رودخانه دز به شهر می رسد.

راستای کوچه های شهر هم در همین جهت نباشد است.

باد دیگری نیز وجود دارد که از سمت جنوب غربی می ورزد و از عربستان به سوی ایران می آید.

این باد را مردم محلی باد مرگ یا باد سیاه می گویند و جهت کلی کوچه های مخالف این جهت میباشد.

از جمله عوامل اقلیمی دیگر که در مسکن دزفول تاثیر بسزایی دارد گرما و شدت آن در تابستان می باشد که جهت مقابله با آن از راه حل های مختلفی استفاده شده است.

گرمای هوا در تابستان به 50 درجه سانتیگراد می رسدو این شهر یکی از گرمترین شهرهای ایران است.

برخلاف اینکه در نقاط معتدل و سردسیری اطاقها رو به آفتاب ساخته می شود در دزفول سعی می شود تا حد امکان فضاهای زندگی را مخالف با جهت تابش خورشید ونور جنوب درست نمایند و برای سایه دارشدن حیاط خانه سمت جنوب ساختمان را مرتفع تر از شمال آن می سازند تا سایه در حیاط به وجود آید.

اگر دقت نمائیم چند درجه از جنوب به طرف قبله در این شهر مناسب ترین جهت برای مقابله به تابش شدید خورشید و گرمای حاصل از آن است و بدین ترتیب حیاط در شمال خانه اکثرا به سمت شمال شرقی می باشد.

فضای ساخته شده در طبقات فوقانی اکثرا نیم طبقه های خصوصی هستند که به فرزندان خانواده اختصاص داده می شود.

از جمله فضاهای دیگری که برای مقابله با گرمای زیاد در خانه های دزفول درست می کنند شوادان نام دارد.

از جمله عوامل دیگری که بر واحد مسکونی تاثیر دارد ساختن خانه ها با آجر می باشد و آن را به دو علت می توان بیان داشت.

شدت بارندگی زیاد باعث شده است که جسم سخت تری از گل جهت ساختمان تهیه شود و ان چیزی نیست جزآجر-آجر ضمن دارا بودن مقاومت زیاد از سبکی وزن نیز برخوردار است و در مقابل بارندگی شدید زمستانی مقاومت خوبی داردو از طرفی بهترین عایق حرارتی است جهت مقابله با گرما.

شکست حجم ساختمانها خود عاملی جهت کاهش شدت تابش خورشید و ایجاد سایه در این حجم ها است.

در سیمای کلی شهر این شکستگی به وضوح دیده می شود.

از جمله عوامل دیگر پیوستگی بافت و ترکیب حجمها روی گذر ها و ایجاد ساباط می باشد که یکی از عوامل ایجادساباط ها مسائل اقلیمی است.

ایجاد سایه ها و اختلاف درجه حرارت فضای سایه دار زیر این ساباط ها باعث ایجاد ایجاد جریان هوای خنک در زیر این معابر سر پوشیده می شود.

عناصرتشکیل دهنده ساختمان نظام باربر در دوره سنتی شکل واحدی از نظام شالوده ای در ساختمان بناهای واحد مسکونی معمول بود.

بار ساختمان را دیواره ای بار بر خشتی یا آجری و سقف گنبدی خشتی و یا آجری تحمل می کردند.

قسمتهای بار بر به شکل جرزهایی درنما دیده می شدند.

ابعاد این قسمت ها به طور معمول از 55 تا100 سانتیمتر بوده است.

ابعاد اجزای نظام ساختمانی یعنی خشت ها متفاوت بوده و بسته به مورد تغییر می کرد.

در ساختن قسمت های بار بر مصالح مورد استفاده خشت یا آجر بود.

در ساختن دیوارهای خشتی از ملات گل استفاده می کردند.

منتها گل را که گل رس خالص بود از زیر زمین تهیه کرده و آن را ورز می دادند.

یکسان بودن مصالح و نظام ساختمانی و نظام پوشش شکل واحدی را در مجموعهء معماری واحد های مسکونی ایجاد میکرد که تنها بسته به هر مورد در ابعاد و تناسبات متغیر بودند.

در دورهء میانی دو گونه واحد مسکونی به بافت موجود شهر اضافه می شود.در مساکن متعلق به فرا دستان استفاده از تیرآهن در سقف باعث می شود که نظام ساختمانی به مجموعه ای از دیوارهای باربر آجری و سقف تیرآهن تبدیل شود.

در این نوع نیز نظام ساختمانی به شکل جرزهایی در نما دیده می شود.

ابعاد دیوارهای باربر حدود 45 تا55 سانتیمتر است.

در مساکن متعلق به فرودستان نظام ساختمانی هنوز شکل سنتی را حفظ کرده است با این تفاوت که مصالح به آجرتغییر یافته اند.

با توجه به اینکه در مسکن سنتی دیوارهای باربر"سقف گنبدی" یا "طاق آهنگ" بار ساختمان را تحمل می کردند نیرو های بار بر در یک جهت یا دو جهت به زمین وارد می شد.

در مسکن دوره میانی که سقف تیرآهن و دیواربار بر معمول می شود شیوهء انتقال بار یک جهته است.

مگر در مساکن فرودستان که هنوز از سقف گنبدی استفاده می شود.

نظام پوشش: نظام پوشش در مسکن دوره سنتی عموما" " طاق گنبدی" " طاق آهنگ" در فضاهای طویل بود که روی این طاق را پر می کردند تا سطح صافی حاصل آید و از این سطح در طبقه بالا یا پشت بام استفاده می شد.

در فضاهای مربع یا نزدیک به آن از " طاق کلنبوه" استفاده می شد که مثل گنبد کوچکی عمل می کند.

سقف ها در برخی موارد سقف دوپوش بوده است.

از فضای خالی میان سقف گنبدی زیرین و سقف صاف روئین برای مصارف انبار و مانند آن استفاده می شده است.

دراین موارد سقف رویین تیر پوش بود.

سقف دو پوش باعث می شد که عایق حرارتی مناسبی به وجودآید فضاهای داخل ساخمان در فصول گرم تبادل حرارتی کمتری داشته و خنکتر باشد.

برای ساختن سقفهای خشتی از خشت و ملات گل استفاده میشد سقفها " طاق آجری " از آجر و ملات گچ و خاک ساخته شده و در دهانه های بزرگ و گنبدها از" گیر چارو" ( قیر جارو )استفاده می شد که ساروج گچ دار است.

سقف تیر پوش را از چوب سفیدملایر و بروجرد می ساختند که روی آن را با حصیر و روی آن را با کاهگل می پوشاندند .

در دوره میانی درساختمان مساکن فرو دستان سقفها صاف واز آجر و آهن به صورت طاق ضربی استفاده میشد .در حالی که در مسکن فرودستان سقفها به همان شیوه سنتی و به صورت طاقی ساخته می شد.

نظام پرکننده موقعیت نسبت به نظام بار بر در مسکن سنتی بین دو جزء اصلی از نظام باربر را اجزای پر کننده می پوشانند.

چون نحوهء انتقال بار معمولا" یک جهته است.

در دو وجه از سطح هر واحد فضایی سه بعدی نظام پرکننده و نظام باربر یکی می شوند.

در مسکن دوره میانی نظام مشابهی عمل می کند.

یعنی اگرچه سقف ها صافند ولی بار در یک جهت به دیوارهای باربر در یک جهت به دیوارهای باربر وارد می شود که در ضمن دیوارهای جدا کننده اند.

در حالتی که نظام پرکننده و باربر یکی است برای سبکتر شدن دیوارها در نقاطی که از نظر ساختمانی بار تحمل نمی کنند دیوار با ایجاد فرورفتگی(رف و طاقچه)در آن و تعبیه بازشوها برای دسترسی فضاها به هم سبکتر می شود.

در حالتی که نظام پرکننده فضاهای داخلی را از هم جدا می کند نیز با ایجاد با ایجاد فرو رفتگی هایی (طاقچه و رف) آن را سبکتر می سازد.

در این حالت گاه منافذی برای هواکشی و نورگیری فضاهای پشت دیوارها ایجاد می شود.

در حالتی که نظام پرکننده فضاهای داخل و خارج را از هم جدا کند نیز با ایجاد فرورفتگیهایی (طاقچه و رف) آن را سبکتر می سازند.

در حالتی که نظام پر کننده فضاهای داخل و خارج را از هم جدا کند نیز با ایجاد بازشوها آن را سبکتر می سازند.

در این حالت گاه در قسمت های بالاتر روزن هایی برای هواکشی و نورگیری فضاهای داخلی ایجاد می کنند.

نتیجه گیری واحد پایه ای در نظام پرکننده در قسمت نما قابی محصور در بین نظام ساختمانی عمودی و افقی است که نمود نظام ساختمانی تنها در بیرون زدگی آن بخش نسبت به اجزای پر کننده است و از نظر مصالح تفاوتی وجود ندارد تنها نحوهء کاربرد مصالح در مواردی متفاوت می گردد.

این واحد پایه ای بر حسب موقعیت فضای تشکیل دهنده پشت آن (فضای زیستی ، فضای واسطه ای ...) ابعاد و تناسبات متفاوتی به خود می گیرد.

مجموعه نمای واحد مسکونی ترکیب به هم پیوسته ای از قسمتهای پر کننده است که بر حسب نظام درونی شکل دهندهء واحد کنار هم قرار گرفته اند.

در مساکن متقدمتر که فضای ارتباطی (غلام گردش) بین فضا های زیستی و واسطه ای (ایوان) قرار می گرفت ترکیب زیر قابل مشاهده بود: در ترکیب درونی هر واحد پایه ای نظام پر کننده – غالبا" و به ویژه در مساکنی که کوچکتر بوده و تنها در یک جبهه فضاهای مسکونی قرار دارد – دو قاب بازشو قرار می گیرد که بسته به موقعیت واحد پایه یا جهت قرار گیری یا نوع استفاده از آن هر دو قاب بازشو هستند ویا یکی بازشو بوده ودیگری نیست و یا هر دو بسته هستند.

اگر ارتفاع قسمت پرکننده زیاد باشد هماهنگ با تناسب بازشوها شکلهای فرورفته ای در قسمت فوقانی آنها وکوچکتر از آنها ایجاد می شود که گاهی برخی از آنها منافذی برای کوران هوا دارند.

در نظام پرکننده که جداکننده فضاهای داخل واحد مسکونی است بین مساکن فرادستان و فرودستان تفاوتی نبوده و تنها ابعاد فضاها متفاوت بوده است.

در نظام پرکننده که در نمای داخلی واحدهای مسکونی است تفاوت در میزان تزئینات وابعاد فضاهاست و آجرکاری مفصلتر و تزئینات بیشتری در مساکن سنتی فرادستان دیده می شود.

در ترکیب درونی هر واحد پایه ای نظام پر کننده – غالبا" و به ویژه در مساکنی که کوچکتر بوده و تنها در یک جبهه فضاهای مسکونی قرار دارد – دو قاب بازشو قرار می گیرد که بسته به موقعیت واحد پایه یا جهت قرار گیری یا نوع استفاده از آن هر دو قاب بازشو هستند ویا یکی بازشو بوده ودیگری نیست و یا هر دو بسته هستند.

با توجه به انواع نظام پرکننده در نمای واحد مسکونی و رعایت توالی زمان در برخورد با اصول حاکم بر ساخت آن می بینیم که نظام پرکننده در تحول خود طی سالیان روندی را طی کرده است که از ساده شدن تزئینات اطراف پنجره شروع و به ساده شدن کل قسمت درون یک واحد از نظام پرکننده ختم شده است.

نظام بازشوها ابعاد و تناسبات: بررسی ابعاد وتناسبات بازشوها در مساکن سنتی دزفول نشان می دهد که درها و پنجره ها تناسبات معمول نسبت 1 به 2 و گاهی به 5/1 است که تناسب اول بیشتر معمول است.

ابعاد در و درپنجره ( نسبت قسمت شیشه خور به قسمت چوبی ) به صو رت زیر است: در حالتی که در پنجره دارای کتیبه است: طول شیشه به طول در بدون کتیبه 1 به 2 طول شیشه به طول در با کتیبه 2 به 5 در پنجره ها که معمولا" در طبقات دوم به بالا قرار می گیرند تناسبات معمولا" 1 به 1 و گاهی1 به 5/1 است.

در این حالت ابعاد پنجره در ضلع کوچکترحدود 1 گز است.

انواع قرارگیری بازشوها در نما بازشوها در داخل قسمتهای پرکننده و بین جرزها قرارگیرمی گیرند.

ازآنجا که نظام پرکننده به قسمتهایی محصور بین جرزها که ما آن را واحد پایه ای می نامیم تقسیم شده است در هر قسمت (یا واحد پایه ای) 1 تا 3 بازشوقرار می گیرد.

این تعداد بسته به ابعاد واحد پایه نیازهای فضای پشت آن موقعیت قرارگیری جبهه نمای ساختمان و تناسبات کلی بنا متغیر است.

مثلا" اگر نمای ساختمان متعلق به قسمت تابستان نشین باشد تعداد بازشوها معمولا" 2 تاست وسطح شیشه دار کمتری دارد.

در حالتی که ساختمان تنها یک نمای داخلی اصلی دارد یعنی قسمت تابستان نشین و زمستان نشین یکی است تعداد بازشوها کم و در مواردی سطح شیشه دار ندارد.در مسکن سنتی برای ساختن درها و پنجره ها از چوب استفاده می شده است.

قسمتهای شیشه خور را با چوب به اجزای کوچکتری تقسیم می کردند تا نورکمتری به داخل ساختمان نفوذ کند.

کتیبه بالای در و پنجره را نیز با چوب و شیشه می پوشاندند.

گاهی در قسمت بالای پنجره از شبکه های گچی استفاده می کردند.

گونه شناسی نظامهای ساختمانی اساس نظام ساختمانی مسکن سنتی در دزفول کنار هم قرارگیری تعدادی واحد فضایی سه بعدی است که کلیت یکپارچه ای تشکیل می دهد.

در هر یک از این واحدهای فضایی عملکردها و قسمتهای مختلف قابل تشخیص اند.در عین حال همبستگی اجزا و عناصر سبب این است که اجزای مختلف به هم کار کنند.

یعنی در عین اینکه قسمتهای باربر ازاجزای پرکننده قابل تمیزند در ضمن قسمتهای باربر پرکننده نیز هستند.

بازشوها به خاطر سطوح چوبیشان عملکرد قسمتهای پرکننده را نیز انجام می دهند و روزنها نوعی بازشوها هستند.

هر واحد فضایی از مصالح مشابهی در قسمتهای باربر و پرکننده و پوشش خود ساخته میشوند که خشت و آجر مصالح اصلی ساختمان آن است.

از کنار هم قرار گرفتن این واحدهای فضایی حجم واحد مسکونی به وجود می آید.

شکل خارجی آن توده ای از احجام مکعب مستطیل هست که از مصالحی سنگین و توپر ساخته شده اند.

این شکلهای حجیم و سنگین را قسمتهای انتهایی دست اندازه های مشبک بام نرم می کنند واز فشردگی آن می کاهند.

نظام پوشش دوپوسته ای سبب می شود که در عین اینکه شکل خارجی مکعب مستطیل در واحد فضایی حفظ می شود حجم داخلی سقفی منحنی داشته باشد.

بازشوها در قسمتهای پرکننده و باربر ایجاد می شوند اما بازشوهای خارجی تنها در قسمتهای پرکننده قرار می گیرند.

در طبقات پایین بازشوها تا نزدیک کف اتاق امتداد دارند.

مصالح ساختمان آنها چوب وشیشه است که بر حسب موقعیت بازشو درجبهه ساختمان نسبت سطوح چوبی و شیشه ای تغییر می کند.

همجواری واحدهای مسکونی مسائل متعددی در همجواری واحدهای مسکونی تاثیر دارد.

همانطوریکه قبلا"نیز اشاره شد قومیت های نژادی و قومی و شغلی تاثیر بسزایی در گردهمایی محلات دارد مثلا محله سیاهپوشان یا "کرناسیون" دزفول را قوم لر تشکیل میدهند ویا محله مشک دوزان یا ابابافان را صنف های شغلی تشکیل می دهند.

در بررسی های انجام شده در محله قلعه مثلا" قوم "مجدیان" طایفه ای است که بیشتر شغل قصابی دارند و قسمتهای زیادی از محله قلعه را تشکیل می دهند و هر چند خانه کنار یکدیگر با هم خویشاوند هستند.

این مطلب از سویی و مسئله توپوگرافی زمین از سویی دیگردر نحوه ساخت محله تاثیرمی گذارد.

گوچه ها بر اساس توپوگرافی زمین به وجود می آیند.

در برخورد کوچه ها مکان هایی مکث و ساکن به وجود می آیند که مرکزیت هایی را به وجود می آورد.

این نقاط مکث در بعضی موارد مراکز محله را تشکیل می دهد.

مثل مرکز محله قلعه دزفول (شامل مسجد ، حمام ، مدرسه و چند دکان...) و یا نقاط بازی را به وجود می آ ورد به اسم " فن فراخ " یا " ف فراخ"(در زبان محلی اطلاق می گردد).

در این مرکزیت و مکانهای باز عموما" در چندین خانه باز می شود و اکثر خانه ها با هم خویشاوند هستند.

این مکان بسیار مناسب است برای مراسم مختلف از جمله عزاداری ماه محرم و حتی در بعضی موارد مراسم عروسی ودر بقیه ماههای سال محل بازی کودکان به شمار می رود.از این رو درهمجواری خانه های مسکونی چنین مکانهایی دیده می شود.

در مواردی دیده شده است که ساباطی پیوند بین دو حیاط خانه را از طریق کوچه برقرار نموده است.

تراکم یکی از مسائل بسیار جالب توجه مقابل اهمیت در این بافت تاریخی به خصوص محله قلعه دزفول تراکم زیاد می باشد.

در بررسی های انجام شده توسط طرح جامع دزفول پرتراکم ترین جای شهر را محله قلعه می داند و تراکم حدود 500 نفر در هکتار را در نظر گرفته است.

حال آنکه این بررسی در سالهای 64 و 65 صورت گرفته است و حدود سالهای 1330 هجری شمسی که محله نظام ساختاری معین و زندگی عادی خود را داشته است تراکمی حدود 700 نفر درهکتار را دارا بوده است که ساختمانی یک یا دو طبقه و دیوارهای قطور باربر ساختمانی خود یک معجزه است.

عناصر ارتباط دهنده عناصر خطی ( نظام راهها) شبکه سرویس دهنده عنصر پایه شهری اطلاعات هندسی کوچکترین جزء شبکه سرویس دهنده کوچه های بن بست است که به ورودی چند واحد مسکونی ختم می شود.

عرض این کوچه ها کم و 1.5 تا 2 متر است در این کوچه ها نسبت عرض کوچه به ارتفاع دیوارهای مجاورش به بیش از 1 به 5 نیز می رسد.

در هر حال عرض کوچه در حد تردد وسایل نقلیه آن زمان بوده است.

این کوچه ها حالت نیمه عمومی – نیمه خصوصی دارند و در بیننده وابستگی به حریم خصوصی خانه های مجاور خود را القاء می کنند.

کوچه به علت نسبت زیاد ارتفاع دیوارها به عرض آن اغلب در سایه است و غالباً وجود ساباطی در داخل کوچه بر تاریکی فضای آن و القای خصوصی بودنش می افزاید.

کوچه های کم عرض ، مسیرهای عبور مناسبی از نظر اقلیمی هستند.

وجود سایه که در اکثر اوقات روز سطح کوچه را می پوشاند و عرض کم که باعث ایجاد جریان هوا می شود، محیط مطلوبی برای حرکت عابر پیاده فراهم می کند.

در حالتی که سقف کوچه سرپوشیده است ، فضای داخل آن باز هم خنکتر می شود.

دزفول در اقلیمی گرم قرار گرفته و آب برای آن حیاتی است .

مسئله دسترسی به آب ونیز توپوگرافی زمین که بر نحوه قرارگیری و ترکیب بافت مؤثر بوده ، در شکل گیری کوچه های کم عرض نقش داشته است.

عامل دیگری که باید به آن توجه کرد ، موقعیت قرارگیری دزفول است که همواره در معرض حمله و غارت راهزنان و مهاجمین به شهر بوده است .

این مسئله سبب شده که با کاستن از عرض کوچه ها و انحناها و تقاطع های بیشمار در آنها دسترسی به داخل بافت را هر چه مشکلتر سازند و امکان دفاع را بیشتر نمایند.

کوچه های فرعی دومین جزء از سلسله مراتب شبکه سرویس دهنده هستند که به گذرهای اصلی پیاده دسترسی می نمایند .

این کوچه ها حدود 3 متر عرض دارند.

در این کوچه ها نسبت عرض کوچه به ارتفاع دیوار مجاورش 1 به 4 است و این وضعیت باعث میشود که همواره سطوح سایه گیر وسیعی در کوچه وجود داشته باشد و تردد در فصول آفتابگیر بر این کوچه ها راحت تر باشد.

کوچه ها یا گذرهای اصلی پیاده ، سومین جزء از سلسله مراتب شبکه سرویس دهنده در بافت محله های مسکونی اند .

این گذرها متصل کننده مجموعه خدمات شهری به هم و ستون فقرات ارتباطات شهری به شمار میروند .

عرض این گذرها معمولاً حدود 5 متر است .

در این کوچه ها نسبت عرض کوچه به دیوار مجاورش 1 به 2 است .

در این حالت بخشی از سطح کوچه سایه گیر است .

با توجه به اینکه این گذرها ، گذر اصلی پیاده و متصل کننده مراکز خدمات شهری و مراکز محله ای بوده اند ، فضاهای بازی در مسیر گذر قرار می گیرد که در نتیجه سطوح در سایه کوچه بسیار کمتر می شود و عملکردهای دیگری جز ایمنی از حرارت آفتاب اولویت می یابد.

محدوده عناصر خطی عناصر خطی در شبکه سرویس دهنده بافت سنتی همواره طول محدودی دارند .

محدود کننده هایی مثل ساباط در مسیر گذر که در عین حال انسان را به خود جلب می کنند ، انحنای مسیر کوچه ها که با توجه به نحوه شکل گیری بافت مسکونی و قرار گیری قطعات در آن ، در همه بافت حاکم است و وجود فضاهای باز در مسیر گذر باعث میشود که عناصر خطی در آن از مسیر محدودی برخوردار باشند .

در بافت های سنتی که در دوره میانی شکل گرفته است ، عناصر خطی بیشترند و بویژه تحمیل شبکه شطرنجی خیابانهای اصلی به بافت سنتی ، یک رشته عناصر خطی با محدود کننده های مرسومش ( میدان ، چهارراه ) در بافت بوجود آورده است .

محدود کننده های عمودی ذره شناسی حجمی نماها در مورد ترکیب نماهای شهری و قواعد آن قبلاً بحث شده است .

به محدود کننده های عمودی در نماهای شهری تنها می توان نکاتی چند را اضافه نمود: در حالتی که سطوح مجاور نمای گذر متعلق به نظام باربر باشد ، با توجه به نوع ترکیب فضاها ، احجام پر و خالی مربوط به فضای ساخته شده و باز را می توان در امتداد کوچه مشاهده کرد.

ولی در حالتی که سطوح مجاور ، سطوح پر کننده باشند ، احجام پر و خالی ( اگر وجود داشته باشند) مربوط به ورودی و مانند آن خواهند بود.

بالای این سطوح به مورد ، دست اندازهای مشبک بام و یا سطوح تو پر آجری است نفوذ فضاهای پر و خالی درهم به دلیل درون گرایی معماری سنتی، نمای شهری از حداقل سادگی برخوردار است و زندگی در بافت مسکونی، نه رو به گذر بلکه رو به درون واحد دارد.

از این رو، فضایی کنار گذر و رو به آن ساخته نمی شود.

این منظور اجتماعی اثر خود را به شکل سطوحی صاف در شکل معماری نشان می دهد که رواق و طاق و گذرگاه جز بندرت و بر حسب ضرورت در آن نیست.

ساباطها و ورودیها در درون بافت سنتی نمونه هایی از نفوذ فضاهای پر و خالی در همند.

از بازارچه های سرپوشیده محله های متداول در معماری سنتی کویری، در بافت دزفول اثری نیست.

محدود کننده های دیگر فشردگی بافت به دلایل اقلیمی و نحوه خاص شکل گیری آن، وجود عناصری مانند درخت، آب و فضای باز را در مقیاس خود و محدود در سطح محله های مسکونی امکان بخشیده است، که در مرکز محله ها دیده می شود.

گونه شناسی راهها بررسی شبکه راهها در بافت محله های مسکونی سنتی نشان می دهد که شبکه راهها از نظر ابعاد و شکل کاملاً در تطابق با منظور خود بوده است.

کوچه های بن بست که عملکرد آنها تنها دسترسی به چند خانه موجود در کوچه است، حداقل ابعاد لازم را دارند و از نظر شکلی نیز محیطی خصوصی و خارج از مسیر عبوری را القا می کنند.

ضمن آنکه امکان دسترسی به وسایل نقلیه آن زمان (گاری، اسب،...

) را نیز می داده اند.

در مورد کوچه های فرعی و گذرگاههای اصلی با توجه به اینکه هر بلوک شهری به یک گذر اصلی پیاده در کنار کوچه های فرعی دسترسی دارد.

برای شخص ساکن در بلوک و یا عابر گذرنده از آن، همزمان انتخاب دو مسیر بر حسب هدف و مقصد مورد نظرش میسر می گردد.

اگر شخص تنها بخواهد در حداقل زمان از مسیری عبور کرده و در ضمن از گرمای آفتاب در امان باشد، می تواند کوچه فرعی را انتخاب کند.

اما اگر بخواهد به مرکز محله و خدمات دسترسی پیدا کند یا در فصل سرد مایل به استفاده بیشتری از گرمای آفتاب باشد یا دلایل دیگر، گذر اصلی مسیرمناسبی خواهد بود.

گذر اصلی پیاده که محل اصلی تردد وسایل نقلیه آن زمان (گاری، درشکه و...) و دسترسی به مراکز محله ها و خدمات شهری بوده است، با داشتن عرض بیشتر، از مسیر عبوری راحت تری نیز برخوردار بوده است و شکست در شیب شدید و موانع کند کننده دیگر، کمتر در مسیر آن قرار می گرفته است.

اتصالات با شبکه ارتباطی نحوه اتصال اتصال با شبکه ارتباطی در مسکن سنتی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بوده است.

در اتصال غیر مستقیم، یک فضای هشتی که بین چند واحد مشترک است تأمین کننده اتصال واحدها به شبکه ارتباطی است.

در اتصال مستقیم چند مورد قابل تشخیص است.

در حالتی که اتصال در مجاورت شبکه پیاده اصلی است، دو نوع اتصال دیده می شود.

در حالت اول فرورفتگی عمیقی در نمای ساختمان ایجاد شده و ورودی سکوداری درست می شود.اغلب ورودی بیرونی بویژه در مساکن فرودستان از این نوع بوده است.

در حالت دوم عقب نشستگی نما کم است، ولی با کمک عناصر ویژه ، محل اتصال با شبکه (سردرورودی) از نمای مجاور خود متمایز می شود.

در حالتی که اتصال مجاور یک گذر فرعی است، سه حالت دیده می شود: در حالت اول: نوع اتصال مشابه اتصال مجاور شبکه پیاده اصلی و به دو گونه است.

در حالت دوم، یک ساباط دید مشرف به داخل کوچه را بسته و در فضای نیمه خصوصی پشت آن، ورودی چند واحد مسکونی قرار می گیرد.

در حالت سوم، ورودی یک واحد مسکونی زیر یک ساباط قرار داردو حریم خصوصی تری نسبت به مورد قبل ایجاد می کند.

در واقع در این حالت، گذر فرعی زیر ساباط تا در ورودی نیز جزو حریم ورودی خانه در می آید.

عناصر اضافی ویژه برای ایجاد اتصال به سر در ورودی به عنوان عنصر ویژه اتصال، در مسکن سنتی دزفول توجه زیادی شده است.

سردرها نمادی از موقعیت اجتماعی صاحبخانه و نشانگر ذوق و سلیقه در کاربرد فنون معماری بوده اند.

در خانه های فردستان که درهای اندرونی و بیرونی در جوارهم بود، سطح وسیعی از نما را سردر ورودی اشغال می کرد که باعقب نشستگی و پیشامدگی درنما، تزیینات متنوع و زیبای آجرکاری در بالای درهای ورودی، آن را برجسته کرده و در این میان در بیرونی موقعیتی ممتازتر می یافت.

در مساکن فرودستان، تزیینات و جزییات سر در ورودی بسیار کمتر و ساده تر بود.

با وجود این با مقداری عقب نشستگی و پیشامدگی و تزیینات آجری ورودی باز هویت مستقلی می یابد.

در تحول سر درها تا دوره معاصر، هویت مستقل آنها از دست رفته است.

آهنگ در شبکه اتصال ورودیها و عناصر ویژه سازنده آنها که شبکه اتصال با شبکه ارتباطی را تشکیل می دهند ، با توجه به خصوصیات معماری فضاهای شهری ، در معماری مسکونی سنتی دزفول ، از بارزترین عناصر نماهای شهری هستند.

برجستگی و هویت مشخص آنها در آهنگ یکنواخت دیوارها در کوچه ، نقاط اتصال را کاملا ً مشخص می کند .

اگرچه مصالح پوشش ورودیها اغلب تفاوتی با مصالح مجاور خود ندارد ، نحوه خاص کاربرد آنها ( تزیینات ، نوع نقوش و برجسته کاری ) و خوانا بودن آنها در نما باعث میشود که هیچ نقطه دیگری در نما با این نقاط اشتباه نشود .

ضمن آنکه نوع ورودی ، خود بیانگر نوع فضایی که شخص وارد آن خواهد شد ( اندرونی یا بیرونی ) و وضعیت و موقعیت صاحب آن نیز هست .

ترکیب نماها نظام ساختمان نما الف – نماهای خارجی : نظام ساختمانی نماهای خارجی از نظام ساختمانی خود بناها تبعیت میکند .

اگر جهت قرارگیری فضاهای واحد مسکونی به ترتیبی گردد که نظام باربر عمود بر فضای کوچه و عمود بر نمای مجاور کوچه باشد ، در این حالت خود را به صورت جرز ( درست مثل نماهای داخلی ) ، درنمای خارجی نشان می دهد .

در غیر این صورت اگر نظام پرکننده ، تنها نمای مجاور کوچه باشد ، سطحی صاف در نما وجود خواهد داشت .

عناصر ترکیب نما الف – نماهای خارجی : عناصر ترکیب کننده نماهای خارجی یا نماهای شهری را می توان چنین برشمرد : سطوح صاف آجری ، ورودیها و سردرهایشان ، خوونها و فریزها ، دست اندازهای مشبک بام ، طاقنماها ، روزنه ها ، دریزها ، آبروهای بام ، ساباطها .

ب – نماهای داخلی : عناصر ترکیب نمای داخلی را می توان چنین برشمرد : سطوح آجری قرارگرفته بین جرزهای پیشامده که یا صاف هستند و یا تزیینات آجری دارند .

در این سطوح آجری ، بازشوها ، شبکه گچی ، روزنها و طاقنماها قرار می گیرند .

عناصر دیگر نما : جرزهای پیشامده ، دریزها و دست اندازلبه بام می باشد .

قواعد ترکیب الف – نمای خارجی : در نماهای خارجی ، سطوح توپر آجری بخش غالب نما هستند .

این سطوح یا با جرزهای پیشامده قطع می شوند یا بعد از اینکه مدتی در طول کوچه امتداد می یابند با فرورفتگی یا پیشامدگی دیوار یا عنصر دیگری در نما قطع میشوند .

تنها در حالتی که سیستم باربر عمود بر سطح نمای خارجی و به صورت جرز در نمای خارجی باشد ، سیستم پرکننده بین دو قسمت باربر دیده می شود .

در این حالت ، درقسمت پرکننده ، ندرتا ً بازشویی ( آن هم از طبقه بالا ) وجود دارد و در بیشتر موارد طاقنماها و روزنها قرار می گیرند .

سطوح توپر آجری در بالا به سطوح مشبک آجری ختم میشوند که دست اندازهای بام هستند .

این دست اندازهای بلند و مشبک عملکرد دوگانه دارند .

از طرفی حریمی محفوظ و دور از دید برای استفاده ساکنان خانه از بام ایجاد می کنند و در عین حال مشبک بودن آن باعث می شود که در سطح بام هوا جریان یابد و محیط مطلوبی را برای ساکنان فراهم سازد .

با توجه به اقلیم گرم دزفول و سنن زیست متداول ، در اوقات گرم سال استفاده از پشت بام امری رایج است و وجود این دست اندازها علاوه بر آنکه استفاده از پشت بام را امکانپذیر می سازد ، محیط دلپذیری نیز به وجود می آورد.