دانلود تحقیق مدرسه و مسجد کریم ایشان

پیشگفتار: برای درس برداشت از بنای تاریخی با مشورت استاد راهنما و سازمان میراث فرهنگی استان گلستان ،مدرسه کریم ایشان واقع در شهرستان کلاله که یکی از قدیمیترین مدارس تاریخی استان گلستان می باشد و تاکنون هیچگونه برداشتی از آن به ثبت نرسیده است را انتخاب نمودیم.لذا ما برای برداشت این بنا طی 2 سفر راهی کلاله شدیم.مطالعات اولیه خود را در سفر اول تکمیل کردیم که این مطالعات شامل تاریخچه بنا و شناخت کالبدی ، عناصر سازه ای وتزیینی و عملکری بنا می شد.پس از جمع بندی اولیه برداشت و مطالعه آن، جهت بررسی دقیق بنا،از جز به جز آن که شامل کروکی و برداشت کمی آن می شود برای بار دوم راهی کلاله شدیم که پس از اتمام مطالعات و شناخت جامع و کامل بنا نتایج این برداشت به شرح زیر می باشد.

قدمت ساختمان این مسجد و مدرسه بیش از 100 سال می باشد که به همت «سید قلیچ آخوند» یکی از ترکمنان طایفه گوگلن در 30 کیلومتری کلاله بنا شده است .

طول وعرض ساختمان مدرسه کم و بیش سی متر است.

مدرسه، شامل یک حیاط چهارگوشه و بیست و سه حجره است.

این حجره‌ها در چهار سمت ان حیاط جا داده شده‌اند، که مسکن طلبه‌های علوم دینی و محل تدریس علوم دینی می باشند..

چهار گلدسته بزرگ در چهار گوشه ساختمان افراشته‌اند که زیبائی خاصی را به مدرسه می بخشد دیوارها و گلدسته‌ها و طاق‌ها و طاقنماها و پوشش کف حیاط و بام از آجرهایی است که برخی از انها به ابعاد چهل در بیست سانتیمتر است.

دیوار داخلی یکی از دو اطاق بالای سردر را با گچبری‌هایی به اشکال انواع میوه‌ها و ظروف و اسلحه‌ها آراسته‌اند.

تنها قسمتی از این بنا که در ان کاشی به کار رفته نمای خارجی سردر ورودی حوزه است که در دو سمت ان، دو نقش خورشید از آجر کاشی ساخته‌اند که نماد ومظهرخدا می باشدو در بالای سردر ورودی از کاشی کاری معقلی استفاده شده است.

ساختمان آجری مسجد که عاری از هرگونه تزئین است با نقشه مربع - مستطیل بنا شده است و این مسجد شامل یک شبستان با در ورودی در جبهه‌ی جنوبی که سقف ان به وسیله چهار گنبد پوشش یافته است و گنبدها نیز از نظر معماری قرینه یکدیگر و بسیار دقیق و منظم و به شکل زیبایی بنا شده است.

مقدمه هنر زاده فکر است و معماری،هنر نمایندن اندیشه هاست،اندیشه هایی که از گذشته بر جای مانده تا جلوه گر سالها فرهنگ و تمدن باشد ،معماری قلب تپنده تاریخ است.در زیر ذربین تاریخ نویسان ،و در این میان معماری ایرانی از همان ابتدای ظهورش(قبل از اسلام)تا آن زمان که رنگمایه اسلامی به خود می گیرد جایگاه ویژه ای در میان محققان و سبک شناسان داشته و همواره مورد توجه بوده است.معماری ایرانی تجلی روحی آسمانی بر زمین است و نمود تعالی بشری،تبلور احساس و جوشش آدمی است.

معماری تقارن و تناسب و تعادل و هارمونی است.معماری مقرنس و کنگره و گچ بری است،ترویج خیر است بر شر،و باطن است بر هر چه بیرونی و ظاهری است.

اهمیت شناخت بناهای تاریخی گذشته هر کشور بخشی از÷شناسنامه فرهنگ و کارنامه مردمی است که در آن زندگی کرده اند.هر چند برگهای زرین این دفتر پر ارج پراکنده است اما از همین پراکندگی گاه چیزهایی بدست می آید که در هیچ کتابی یافت نمی شود.

آنچه ما امروز داریم داریم نتیجه همان چیزی است که گذشته به ما ارزانی داشته است و هر چقدر توجه ما به گذشته بیشتر باشددر یافتها و پیشرفتهایمان نیز اقزونتر می گردد.

فرهنگ، هنر ،معماری و همه ی دست یافته های گذشته،امروز تبدیل به فرهنگ،هنر و معماری همان جوامع شده است و ای تحول در هر مکان و زمانی نتیجه همان است.

جامعی امروز ایران نیز از پس سیصد سال فترت،در آستانه نوزایی علمی و فرهنگی،نیازمند شناخت خویشتن خویش است تا بتواند به نحوی فعال و نه منفعل،با مظاهر تمدنی و فرهنگی دنیا مواجه شود .

شواهد رویت پذیر گذشته می تواند به لحاظ آموزشی و تربیتی تداوم هویت فرهنگی و حفظ یاد و خاطره هر دوره ی تاریخی کمک نماید و جامعه ی امروز را با سنت گذشته پیوند دهد و با مداخله گذشته در حال معنا و مفهومی به زمان ببخشد.

گاه به علت وقوع یک رخداد اجتماعی ویژه ، فضای وقوع آن حادثه و هر آنچه به نوعی یاد آور آن باشد برای مردمان جامعه،مورد اهمیت واقع می شود.

یک اثر تاریخی،باعث جلب گردشگران می شود و این رشد اقتصادی هر منطقه را به دنبال دارد .

آثار اندکی که از هر دوره تاریخی به جا میماند و به دست ما میرسد ،چون حاوی اطلاعاتی از آن دوره می باشد ،واجد ارزش است همین ارزش ها و مانند آنهاست که حفاظت آثار تاریخی را به مثابه حفظ هویت و خاطرات جمعی یک ملت لازم می نمایند.طبیعی است که برای این کار ،ابتدا باید برداشت دقیقی از اثر انجام داد که اطلاعات مورد نیاز را در حد کفایت در اختیار مرمت کنندگان قرار دهد.

هم اکنون ما به برداشت از مسجد و مدرسه کریمیشان مراوه تپه می پردازیم: تاریخچه بنا در دامنه کوه مسیر جاده کلاله به شهر مرزی مراوه تپه یک اثر تاریخی مذهبی قرار دارد که سالیان زیادی چشم هر رهگذر را به خود جلب می‌کند این اثر تاریخی مذهبی همه ساله در ایام نوروز پذیرای مسافران زیادی است.حوزه علمیه کریم ایشان که در روستایی به این نام در این مسیر قرار دارد با مرکز شهرستان کلاله در شرقی‌ترین نقطه از استان گلستان حدودا ‪۳۰ کیلومتر فاصله دارد.

تاریخ ساختمان مدرسه را از این یک بیت شعر که بر چوب سردر ان حک کرده‌اند می‌توان دانست: «این مدرسه ایشان سید قلیچ عزیزان تاریخ این بگویم باشد وطن غریبان» با محسوب کردن دو واژه «وطن غریبان» در حروف ابجد، تاریخ 1328 (هجری قمری) بدست می‌آید که معلوم می‌کند عمر بنا بیش از 100سال است و در دوره قاجار بنا نهاده شده است.

«سید قلیچ آخوند» یکی از ترکمنان طایفه گوگلن بود که در یکی از مدرسه‌های علوم دینی «بخارا» درس خوانده و از انجا اجازه نامه آخوندی گرفت و سپس به ایران بازگشت و در زادگاهش برای گسترش علوم دینی مشغول ساختن مدرسه و مسجدی گردید تا در انجا به آموزش علوم دینی بپردازد .

که مدرسه او جزو اولین مدرسه دینی بین ترکمنان ایران بود .

در زمان گذشته برای سفر حج ، حجاج پیاده و یا سواره از طریق زمین به مکه می رفتند در ان زمان چون راه ترکیه امن بود قلیج ایشان از ان طریق راهی مکه می شود ، وقتی به ترکیه می رسد یکی از حکام ترکیه شیفته وی شده و مرید او می شود و برای خدمت به او در بازگشت یکی از استادان معماری ان زمان را با او راهی محل زندگی قلیج ایشان می کند تا برای این منطقه مدرسه و مسجدی بزرگ بنا نماید .

این بنای تاریخی که در دامنه کوه و در دره‌ای در فاصله دو کوه قرار گرفته دارای چشم انداز زیبایی نیز می‌باشد.این بنا قدیمیترین ساختمان مسجد و مدرسه علوم دینی ترکمانان ایران در منطقه گوکلنها بنا شده است.شرح کوتاهی از این مسجد و مدرسه را که در دهکده «کریم ایشان – karim ishan » (واقع در دهستان «قره بلخان») ساخته شده است را در زیر بیان می کنیم .

قدمت ساختمان این مسجد و مدرسه بیش از 100 سال می باشد .

و خصوصیات بناهای آسیای مرکزی و معماری بناهای ایرانی را در خود دارد .

طول و عرض ساختمان مسجد بیش از هفده در سیزده متر و طول وعرض ساختمان مدرسه که در چند متری مسجد بنا شده است کم و بیش سی متر است.

این حجره‌ها در چهار سمت ان حیاط جا داده شده‌اند، مسکن طلبه‌های علوم دینی بود.

مسکن آخوند سید قلیچ ایشان در دو اطاق بالای سردر مدرسه بود.

دو گلدسته کوچک نمای بیرونی ان دو اطاق و سر در را آراسته است.

علاوه بر این دو گلدسته، چهار گلدسته بزرگ در چهار گوشه ساختمان افراشته‌اند که بر زیبائی مدرسه بسی افزوده است.

دیوارها و گلدسته‌ها و طاق‌ها و طاقنماها و پوشش کف حیاط و بام از آجرهایی است که برخی از انها به ابعاد چهل در بیست سانتیمتر است.

در چند جا پنجره‌های مشبک گچی کار گذارده‌اند.

تنها قسمتی از این بنا که در ان کاشی به کار رفته نمای خارجی سردر ورودی حوزه است که در دو سمت ان، دو نقش خورشید از آجر کاشی ساخته‌اند که نماد ومظهرخدا می باشدو در بالای سردر ورودی از کاشی کاری معقلی استفاده شده است .

کاشی های رنگی سردر را بوسیله شتر از بخارا به انجا آورند .

حوزه علمیه کریم ایشان که در نزدیکی این مسجد و در ضلع جنوب غربی ان بنا شده است واین حوزه به شکل زیبایی با پلان چهارضلعی یا مربع شکل ساخته شده است.ابعاد ساختمان حوزه در حدود ‪ ۳۰‬متر است و زیر بنای ان حدود یک هزار مترمربع و ضخامت جرز دیوارهای ان در حدود یک متر است که به وسیله آجرهای ضخیم ساخته شده است و شامل یک حیاط و ‪ ۲۳‬حجره است.این حوزه دارای چهار گلدسته است که دو گلدسته کوچک نمای بیرونی سردر و چهار گلدسته بزرگ در چهارگوشه ساختمان ساخته شده است که بر زیبایی و عظمت این مدرسه افزوده است.دیوار، گلدسته‌ها، طاق ها، طاق نماها و پوشش کف حیاط و بام از آجرهایی است که ابعاد برخی از انها ‪ ۲۰‬در ‪ ۴۰‬سانتی متر می‌باشد.درگاه ورودی این ساختمان دو طبقه است.

طبقه دوم این بنا که از دو طرف ان جهت دسترسی به ان پله می‌خورد مکان مخصوصی دارد که به نظر می‌رسد مکان امام جماعت و مدرس مدرسه باشد و در قسمت دیوار داخلی ان اشکال تزیینی انواع میوه، ظروف و اسلحه نقش بسته است که این اتاق به وسیله پنجره‌هایی از جهات شرق و غربی به محوطه مسجد و مدرسه چشم انداز دارد.در زوایای اضلاع خارجی مدرسه برج‌های اجری نیم دایره با اثار مناره‌های اجری به چشم می‌خورد ولی بر اثر مرور زمان صدمه دیده است.حوزه علمیه کریم ایشان دارای حیاط چهارضلعی با حجره‌هایی در پیرامون ان است که در مرکز حیاط حوض آبی شش ضلعی ساخته شده است.: حجره‌های این مدرسه دارای یک ایوان کوچک در جلو و یک پستو در عقب با فرم وپلان مستطیل شکل وجود دارد.

حجره‌ها در چهار ضلع حیاط حوزه به صورت گنبدی و به شیوه‌ی ضربی و به تعداد ‪ ۲۳‬حجره ساخته شده است.ایوانچه‌های جلو این حجره‌ها با ارتفاع کم و قوس جناقی ملایم می‌باشد و تزیین ان آجری با یک برامدگی به جلو به صورت هره آجری است.ایوانهای کوچک این بنا محل بحث طلبه‌ها پس از پایان ساعت درسی و حجره‌ها محل استراحت و نگهداری وسایل شخصی است یکی از ویژگیهای این حجره‌ها رو به بیرون از مدرسه ساخته نشده است.هر حجره دارای یک اسم می‌باشد که اسم حجره‌ها از نام بزرگان و مشایخ طریقت و سلسه‌ی عرفانی مثلا شیخ ابوالحسن خرقانی ، بایزد بسطامی و ...

برگرفته شده است.در قسمت غربی این مدرسه و مسجد، مکانی تحت عنوان عیدگاه ساخته شده که علاوه بر برپایی نماز جمعه، نمازهای عید قربان و فطر نیز در این مکان اقامه می‌شود.

در زلزله فاجعه آمیز 1348 قرناوه که عده فراوانی از مردم را به کام مرگ کشید و روستای بزرگ قرناوه را صد در صد تخریب نمود این مدرسه نیز آسیب فراوانی دید .

بعد از آن چندین سال راکد و بلا استفاده باقی ماند .

خرابه ای که محل زندگی حیوانات اهلی شده بود .

آقای خیرالله خلیلی نوه قلیچ ایشان فرزند کریم ایشان که متولی این مدرسه هستند گفتند من هر بار که این وضع را می دیدم دلم ریش می شد .

دوست داشتم این بنا را مرمت کنم و به اوج و رونق گذشته برسانم .

چون یک معلم ساده بودم عظمت کار چنان بود که جرأت وارد شدن به این عرصه را نداشتم تا اینکه با روحانیون بزرگ ترکمن صحرا مشورت کردم و با کسب اجازه آنها مقدمات کار را فراهم نمودم .

خیرین را تشویق کردم از مردم روستا مدد جستم تا اینکه به شکلی که الان می بینید رسانیدیم .

هنوز کار فراوانی باقی مانده است گلدسته ها راکه در زلزله تخریب شده هنوز نتوانستیم قرار بدهیم .

دوره تاریخی که بنا در آن ساخته شده مدرسه سید قلیچ ایشان واقع در روستای کریم ایشان که از بناهای دوره قاجاریه می‌باشد.

این مدرسه قدیمی‌ترین ساختمان علوم دینی ترکمانان ایران محسوب می‌شود از دوره قاجار با و جود اینکه آثار بسیاری به جای مانده ولی تحقیقات کاملی صورت نگرفته است .و این دوره مورد بی مهری قرار گرفته است.

بناهای باقی مانده از دوره قاجار چه تجاری –چه مذهبی –چه مسکونی و چه کاخها ده ها برابر کل بناهای باقی مانده از دوره های قبل است.

البته ما فاصله زمانی کمی با این دوره داریم .و بناهای دوره های قبل به وسیله دوره های بعد از خودشان تا حدود زیادی تخریب شدند و یا تغییر یافتند.

گرچه در عرصه تحقیقات از این دوره را دوره رکود معماری ایرانی می نامند ولی تمام آن بناهایی که برای ما به عنوان معماری مسکونی سنتی ارزش دارند به دوره قاجار تعلق دارد.

بناهای به یاد ماندنی مسجد آقا بزرگ –خانه های مشهور کاشان –مسجد سپهسالارتهران –مسجد سلطانی سمنان –تیمچه بزرگ قم –تیمچه امین الدوله کاشان –تیمچه مظقریه تبریز و تقریبا تمامی بازارهای سنتی از دوره قاجار به جای مانده است.

حتی بازارهای سنتی باقی مانده در اصفهان و قزوین که پایتخت های صفویه بودند به این دوره تعلق دارند.

معماری قاجار را به 3دوره تقسیم می کنند.

1.معماری پیش از ناصری 2.معماری دوره ناصری 3 .معماری پس از دوره ناصری معماری پیش از دوره ناصری ادامه معماری زندیه است .

در این دوره بناهای بسیاری ساخته شده و به خصوص در دوره فتحعلی شاه امکان نوآوری به وجود آمد دراین زمان استعدادهای تازه کشف شد .و راههای جدیدی برای معماری به وجود آمد.

یکی از مهمترین ویژگیها ی این دوره دور شدن از کاشیکاریهای اغراق آمیز دوره صفویه است.این دوره دوره غنی تر شدن فضای رنگی در بستر معماری آجری است.

دوره دوم دوره ناصری است که پنجاه سال به دلیل ثبات سیاسی درایران دادو ستد گسترش یافت و اقتصاد ایران رشد نمود .و به علت تبادل وسیع تجاری –فرهنگی با اروپا و سفرهای شاه و درباریان به اروپا اولین جرکتهای جدی در جهت اختلاط معماری ایرانی با معماری اروپایی آغاز شد.

کاخهای شاهزادگان –درباریان و به خصوص خود شاه نمونه های بسیار زیبایی از این اختلاط هستند.و این معماریها نه تنها به ایجاد معماری منحط نینجامید بلکه آثاری مانند شمس العماره و کاخ ملیجک نمونه های خوبی برای این معماری هستند.

معماری دوره سوم بسیار پرتلازم است .در این دوره ساخت وسازهای وسیعی صورت می گیرد .و موتیفها و عناصر و حتی الگوهای معماری اروپایی در خانه های معمولی جای خود را باز می کند .گرچه در برخی بناها مانند مسجد و بازار از معماری سنتی ایران پیروی می شود.

در کل ویژگیهای معماری قاجار در 6 بسیار چشمگیر هستند.

ویژگیهای معماری قاجار: 1.انتقال تمام مفاهیم معماری ایرانی 2.استفاده آزادتر از الگوهای فضایی و تکنیکهای ساخت وساز 3.جذب مفاهیم وارداتی 4.عرضه یک معماری مختلط با هویت 5.استفاده و سیع و متنوع از رنگ 6.حجم زیاد ساخت وساز مدارس در گذر تاریخ تاریخ نخستین گونه مدرسه را به طور خلاصه می توان: موسسه ای برای آموزش آلی تعریف کرد که در آن علوم سنتی اسلامی-حدیث و تفسیر و فقه و جز آن –آموزش داده می شود.این نوع موسسات آموزشی به طور مرسوم مسکونی هستند.مدرسه،برخلاف انواع عمده بناهای اسلامی،حاصل دست و پنجه نرم کردن فرهنگ نوپای اسلامی با تمدن های هم جوار در آن قرن(قرن اول هجری) نیست.آنگونه که سنتهای هزالر ساله دنیاهای کلاسیک و خاور نزدیک کهن از طدیق امپراطوری های بیزانس .

ساسانیه ایران، نشانی پاک نشدنی، به طور یکسان،به روی معماری مسجد،مناره و مقبره بر جا گذارده بودند.ولی مدرسه،پاسخی به نیازهای معینی از جامعه ی اسلامی بود.

مدرسه طراحی شده بود تا در خدمت یک نهاد کاملا ابدایی قرار گیرد.

افزون بر آن،مدرسه مخلوق تمدنی خودباور،شکل یافته و نزدیک به اوج توفیق خود بود : نخستین مدارسی که از آن ها در متون یاد می شود مدارس قرن دهمی خاور ایران است.

در این زمان معماری اسلامی سبک های خود را توسعه داده و فکر تبدیل پذیری انواع بنا به یکدیگر نیز –با همین درجه اهمیت –امری شنتاخته شده بود که رباطهای تونسی نشانگر آن است.

از این رو معماران قرن دهم برای الهام ، اختیار جستجو در معماری خود را داشتند.ممکن است این تبدیل از،که می توان از حیث منقول از ابو حریره استنباد کرد ،در اعتقاد فرد مسلمان ریشه دوانده باشند:«هر کس به قصد تعلیم و تعلم نیکی ها به مساجد ما گام نهد بسان مجاهدان فی سبیل الله است.» بدین طریق فعالیت های آموزشی،عبادی و به خصوص جهادی به یکدیگر پیوسته اند.

عملا ، بعضی از ریشه های مبهم مدرسه چنین به ذهن متبادر می سازد که نمونه های اولیه این مدارس چیزی جز نهاد های دولتی نبوده اند که برای این امر خاص طراحی شده و در همین جهت عمل می کرده اند.

این نهاد به آرامی و با گام هایی طبیعی رشد کرد، و احتمالا متداول شدن آن با واسته ی تغییر عمده ایی بود که در شیوه ی آموزش آمد.

در سده های نخستین اسلام اطلاعات صرفا به طریق دیکته به شاگردان منتقل می شد.

از قرن دهم ، اگر پیش از آن نباشد ، این شیوه آموزش همراه با تشریح و تفسیر « تدریس» شد که به نوبه ی خود با مباحصه .

مناظره همراه بود .

بدیهی است که مسجد برای چنین امری ، فضایی مناسب نبود .

و این هم درست نبود که طلاب فقیر در مناره مسجدی بخوابند که در آن درس می خواندند .

در آغاز ، مدرسه اطاقی در خانه خود مدرس بود و طبعا مراد از آن صرفا فراهم آوردن فضایی برای درس خواندن طلاب بود نه اینکه در آن بخوابند .

نمی توان به دقت گفت که چند سای طول کشید تا این حالت منتهی به تدبیری تا حدی رسمی و دائمی گردید .

ولی شواهد به دست آمده از کاوش های مورخین امروزی که بر روی دوره های پیش از احد سلجوقی کار می کند ، دلالت بر این امر دارد که دوره ی حیات «پیش از تاریخ» مدرسه حداقل به یک قرن و نیم پیش از زمانی بر می گردد که سلاجقه به مدرسه شکل یک نهادی رسمی دادند .

به هر حال ، بسیار بعید به نظر می رسد که این مدارس اولیه اساسا بناهایی عمومی بوده باشند .

حرکت تبلیقی کرمیه ، که در سده ی دهم و یازدهم در بخش خاوری ایران از قدرت زیادی برخوردار بود ، تمایلات سیاسی و مذهبی مشخصی داشت و مدارس و خانقاه های متعددی از سوی پیروان آن فرقه ساخته شد .

قزنویان نیز موقوفاتی را به مدارس اختصاص می دادند تا اسلام را در سرزمین معاندین کافر ، احتمالا از طریق اعزام هیئت هایی از سوی کرمیه ، انتشار دهند .

این گونه بنیادها ، بیش از همه باید در بستر سنت پایدار شده مدرسه سازی در شهر های بزرگ ایران شرقی دیده شود .

بهترین مورد مستندسازی شده آن نیشابور است که در آنجا حدود 38 مدرسه پیش از تاسیس نظامیه بزرگ آن شهر گزارش شده است .

ظاهرا قدیمیترین آنها که در منابع از آن یاد شده ، مدرسه ی میانه داهیه است .

این مدرسه احتمالا در پایان قرن نهم بنیان گذارده شده و بولیه ( Bulliet ) دلایل قانع کننده ای آورده تا ثابت کند که آن نخستین مدرسه نبوده است .

بعضی از این بناها یا توسط معلمینی برپا شده که در آن آموزش می داده اند یا توسط اهل تصوف ، یا توسط ثروتمندان برجسته ای که گاه تولیت مدرسه را در طول قرن ها به اعضای خاندان می سپردند.

اتصال مدرسه به خانه ی بانی آن امری معمول بود و گاه خود خانه تبدیل به مدرسه می شد .

غالبا مدرسه در جوار و یا درون مسجدی قرار می گرفت و بانی و یا مدیر آن می توانست در آن دفن شود .

برخی از مدارس نیشابور چون تحت توجهات حاکم وقت بوده اند ، لذا دارای اهمیت خاصی هستند .

ریشه های معماری مدرسه خواستگاه مدرسه در شرق ایران است و همین عمر جست و جوی ریشه های معماری این نهاد را در آن منطقه روشن می کند.

دو شق محتمل وجود دارد ،که اگر یکی را بپذیریم آن دیگری را باید کنار بگذاریم.

اولی ، شصت سال پیش توسط بارتولد و با زیرکی خاص او ابراز شده است که می خواهد مدرسه را با –vihars- بودایی مرتبط سازد که در آسیای میانه و افغانستان دیده شده است.

مکتب بودایی در سده های پیش از فتح مسلمانان ای منطقه را اشباع کرده بود و دور از ذهن نیست که نهادی بودایی که کارکردهای عبادی ، آموزشی ، زندگی اجتماعی و تدفینی را در هم می آمیخته، توانسته باشد در ارتباط با شکل گیری مدارس اولیه موثر گردد.

پیش گویی بارتولد با کشف یک چنین محوطه ای در ادژینه تپه Tepe Adzhina واقع در شمال بلخ تایید شد.

این محوطه مشتمل بر یک مجموعهِ مرکب از دیر و استوپا است که کلا از دو قسمت مساوی تشکیل شده و به وسیله گذرگاهی به یکدیگر مرتبط هستند .هر یک از این قسمت ها حدود پنجاه متر مربع مساحت دارد .

هر دو عنصر دارای نقشه ی چهار ایوانی و یک حیاط مرکزی است .

با اینکه تاکید مسلمین بر آموزش تا حدی مشخص تر است ، مع ذالک روح این بنای قرن هفتم – هشتم میلادی در اصول و حتی از نظر طرح چهار ایوانی ، به طور قابل ملاحضه ای نزدیک یک مدرسه است در ایران مهمترین محوطه ی بودایی احتمالا در جنوب آمودریا – نوبهار بلخ – بوده است.

منبع معماری دیگری که برای مدرسه ی ایرانی پیشنهاد شده ، خانه متداول خراسانی ، همانند نمونه قرون وسطایی بامیان است .

مدافع این نظریه گدار است.

او اول بار مجبور شد تداوم سنتی پیوسته ای را بین خانه های قرون وسطایی و هم عصر منطقه فرض کرد .

سپس این شکل مسکونی را با مدارس بعدی مقایسه کرد و نتیجه گرفت که بنای خانه شخصی مبنای به وجود آمدن بنای عمومی شده است .

با اینکه شواهد نوشتاری بسیاری وجود دارد که بهره گیری از خانه ای شخصی برای کاربری های مدرسه را معرض می کند ، هیچ نمونه ای از یک چنین خانه ای در دست نیست .

بدین ترتیب نظر گدار با اینکه نقض است ولی جزو حدث و گمان نیست .

بررسی سازه ای قرارگیری ایران در اقلیم گرم و خشک از یک سو و زلزله خیز بودن این سرزمین ،از سوی دیگر،معماری خاصی را در آن شکل داده است.شیوه از معماری که بتواند ماوایی برای انسان ساکن در این اقلیم و پناهگاهی به جهت در امان ماندن از شرایط نامناسب اقلیمی باشد و در عین حال بیشترین مقاومت را در برابر زلزله داشته باشد.این در حالی است که تنها عنصری که به وقور در این سرزمین وجود داشته خاک بوده است.تمام این عوامل دست به دست یکدیگر داده تا شکلی خاص از معماری را در این سرزمین شکل دهند(معماری گنبد و خشت).به اعتقاد بسیاری از کارشناسان ، مهمترین ویژگی معماری ایران ، سازه ای بودن و اقلیمی بودن آن است .

همانطور که در بالا گفته شد به دلیل زلزله خیز بودن ایران و سست بودن بستر خاک ، همچنان فقدان سنگ و چوب در قسمت اعظمی از ایران معماری خاصی بر مبنای قدرت سازه ای سقف های پوسته ای شکل گرفت .

در این شیوه ، ایرانیان برای پوشاندن سقف ها به استفاده از پوشش های قوسی شکل و گنبدی روی آوردند که هم تحمل نیروی آنها زیاد است و هم توانایی پخش کردن بهتر نیروها را دارند ، ضمن آن که با مصالح موجود براحتی در دهانه های وسیع قابل اجرا بوده است .

سازه در معماری ایران شامل : پی ، دیوار ، ستون ، قوس و سقف و ...

می باشد در ادامه به بررسی سازه ای هر یک از این عناصر در مدرسه و مسجد کریمشان می پردازیم : 1- پی : پی به عنوان بستر و مکان قرار گیری ساختمان از عناصر مهم سازه ای در بناهای قدیمی به حساب می آید .

در معماری مدرسه کریم ایشان برای ایجاد پی و بستر محکم در ساختمان از مخلوط شفته آهک و سنگ به عنوان پی استفاده نموده است .

2- دیوار : در معماری ایران ، دیوارها به دو دسته تقسیم می شوند الف – دیوارهای باربر ب – دبوارهای غیر باربر دیوار های مدرسه کریم ایشان از نوع دیوارهای باربر می باشند .

که این دیوارها از عناصر بسیار مهم سازه ای در بنا می باشند ، این دیوارها می توانند بار عمده ی سقف را در قالب نیروهای رانشی و نیروهای جانبی چون بادها و ...

تحمل کنند .

دیوارهای باربر در مدرسه کریم ایشان با آجر ساخته شده اند و ضخامت این دیوارها بر حسب میزان نیرویی که قرار بود تحمل کنند ، حتی به یک متر هم می رسیده است .

3- ستون : از دیگر عناصر سازه ای ستون ها هستند .

ستون ها همواره این امکان را می دادند که بتوان فضایی گسترده تر ایجاد نمود .

ستون های بکار رفته در معماری ایران ، غالبا به شکل مربع و دایره بوده است .

در ساخت این ستون ها معمولا از مصالح مختلفی همچون سنگ ، آجر و چوب استفاده می شده است .

ستون های بکار رفته در معماری ایران به دو دسته تقسیم می شوند : الف – ستون های سازه ای ب – ستون های تزئینی در مدرسه کریم ایشان هیچ ستونی بکار نرفته است .

4 – قوس : قوس یا چفد یا دور ، باریکه ای است که بین دو پایه یا دو دیوار اجرا می شود و مانند تیر حمال (باربر) وزن طاق (سقف) را به پایه ها منتقل می کند .

قوس ها انواع مختلفی دارند و از نظر اجرا نیز متفاوت هستند .

قوس ها در معماری ایران به سه دسته تقسیم می شوند : الف – قوس های باربر : بار را به زمین منتقل می کنند .

ب – قوس های تزئینی : به جهت زیبایی در ساختمان بکار می روند .

پ – قوسهایی که هم باربرند و هم تزئینی در مدرسه کریم ایشان از هر سه نوع قوس فوق به کار گرفته شده است .

علاوه بر تقسیم بندب قوس ها ، با توجه به نوع کاربردشان در بنا ، انواع متفاوتی از قوس ها را به لحاظ شکل ظاهری و نحوه ترسیم و اجرا شاهد هستیم : ( قوس تخم مرغی ، فوس جناقی ، قوس کمانی ، قوس پنج او هفت تند و ...

) قوس های بکار رفته در ایوانچه مدرسه کریم ایشان از نوع قوس جناقی می باشد 5 – سقف یکی از شاهکار های معماری ایران طراحی پوشش های سقف با سازه های پیشرفته در زمان و مکان خاص خود بوده است .

هرچند هندسه سقف های سنتی ، معمولا از نوع طاق و گنبد است ، اما چنان چشم بیننده را خیره می کنند که او را از اندیشیدن درباره مهارت بکار رفته و مسائل اجرایی آن دور می سازد .

پوشش های سقف در ایران به سه دسته عمده تقسیم می شوند : الف – پوشش های مسطح یا تیر پوش : همان سیستم تیر و ستون یا تیر و دیواره حمال می باشد که اصطلاحا به سقف های تیر پوش معروفند .

ب – پوشش های شیب دار : این نوع پوشش نیز از انواع پوشش های مسطح می باشد .

در این سقف ها از خرپای چوبی استفاده می گردد و پوشش شیب دار به صورت خرپشته بر روی آن قرار می گیرد .

پ – پوشش های منحنی : این پوشش ها خود به دو دسته طاق های قوسی و گنبد تقسیم می شوند.

.

سقف مدرسه کریم ایشان به صورت پوشش منحنی می باشد که به دو صورت طاق های قوسی و گنبد است که طاق قوسی آن به روش ترکین اجرا شده است .

تَرکین Tarkin در این نوع چیدن ، گنبد را بصورت ترک ترک اکثراً با قالب گچی می سازند و بعد فاصله میان ترکها را با آجر یا خشت پر می کنند .

در اجرا تویزه های گچ ونی را ( نی در داخل گچ حالت آرماتور در بتن دارد ) روی زمین مطابق قوس مطلوب ( قوس گنبد ) می سازند و پس از تکمیل ، همه تویزه ها را در فضای موردنظر توسط (( وادارهائی )) سرپا نگه می دارند بعد بین تویزه ها را با آجر یا خشت پر می کنند .

در این طریقه اجرا برخلاف انواع دیگر گنبد از شاهنگ و هنجار استفاده نمی شود .

طرز ساختن گنبدهای ترکین: گنبدهای ترکین را بدون استفاده از شاهنگ و هنجار ساخته اند زیرا گاهی این گنبدها خیزشان به 16 الی 18 متر می رسد و امکان ساختن تویزه های با گچ و نی با این ارتفاع نیست .

در گنبدهای مرتفع ترکین ترکها را تکه تکه ساخته و رویهم و کنار هم می چیدند به این ترتیب که تا ارتفاع معینی از گنبد یک سری ترک مشابه کنار هم قرار می گرفت و دور تا دور گنبد را می پوشانید بعد سری دیگری از ترکها که ارتفاع بعدی گنبد را شامل می شد روی ردیف زیرین قرار می گرفت و بهمین ترتیب چیدن ادامه پیدا می کرد تا ارتفاع گنبد کامل شود .

برای اینکه نظم بهم نخورد همه تویوزه های تَرکی را روی زمین می ساختند سپس آنرا تکه تکه در مراحل مختلف بالا آمدن گنبد کار می گذاشتند .

امروزه بجای استفاده از شاهنگ چوبی از شاهنگ آهنی استفاده می کنند که کار را خیلی آسان میکند ولی ظرافت و کارآیی چوب را ندارد .

شبستان مسجد کریم ایشان شناخت عناصرتزئینی بی تردید هرگز نمیتوان معماری اسلامی ایرانی را جدا از کاربرد موثر هنرهای تزئینی،مورد بررسی قرار داد، چرا که با سهمی آنچنان بالا روبروییم که گویی اگر روزی نقوش هنرهایتزئینی را از تن بنا برکنیم.چه بسا که این معماری با همه شکوه،صلابت و اسنواری اش رنگ ببازد.

ناپسند بودن تصویر سازی جانداران در فرهنگ ایرانی اسلامی ،هنرمند ایرانی را به سوی خاصی هدایت کرد و او در بستر این تفکر و اندیشه ،هنری با مفاهیم بالای انتزاعی خلق نمود .این هنر علاوه بر نقشتزئینی خود ،در مواردی جنبه کارکردی نیز داشته است.از جمله این هنرها میتوان به هنر خطاطی، اسلیمی،کاشی کاری ،گچکاری،آجرکاری ،کتیبه سازیری،آیینه کاری و ...

اشاره نمود.که در بنای مدرسه و مسجد کریم ایشان کاشی کاری ،گچکاری،آجرکاری به کار رفته است که به تجزیه و تحلیل آن در زیر می پردازیم: