چکیده معماری،گذشته از اینکه فضاهای جالب و در خور توجه خلق می کند،هنری است که به بیان ویژگیها و تواناییهای ذهنی آنانی که باید با معماری زندگی کنند و بطور کلی به شیوه درک زندگی کمک می کند.
از این منظر مسلما تاثیر محیط مصنوع بر افراد ، کاملا قابل توجه بوده و برای گسترش معماری که ورای کارکردگرایی ساده است ، می تواند مهم جلوه نماید.
با توجه به اینکه انتقال اطلاعات و پردازشهای انسانی ، مسیر طی شده خود را بصورت کامل در جامعهء ما نگذرانده ، سبب شده وابستگی به کتاب به عنوان ابزاری جهت نشر داده ها ، با کمترین استقبال همراه باشد.
سرانه بسیار پایین میزان ساعات مطالعه در روز (حدود 20 تا 30 دقیقه در روز) گواه بر این ماجراست.
این ضعف حتی در شکل گیری فضای کتابخانه به عنوان فضایی که امکان دسترسی رایگان و یا با هزینه کم را به انبوهی از اطلاعات و برای همه فراهم می آورد ، مشهود است.
ضعفهای شدید کمی و کیفی در بهره گیری از فضا و در نوع پیوند با محیط اطراف ، ناشناس بودن فضای کتابخانه برای محله و شهر ، تبدیل نشدن به عنوان یک نشانه در موقعیت ، عدم ایجاد گوناگونی فضایی در ارتباط رفتاری با محیط اطراف ، محدودیت و ضعف شدید در تنوع فضایی در محیط داخلی و حتی نبود کیفیتهای فضایی در محیط کتابخانه ، دوری از تکنولوژی روز برای این گونه فضاها و ...، از مسایلی است که سبب شده محیط کتابخانهء امروز ، پایگاه حضور پویای مخاطب نگردد.
با این باور است که می خواهیم با طرح و بررسی این کیفیتها به ارائه الگوهای مناسبی در طرح کتابخانه دست یابیم.
کلید واژه ها : معماری ، محیط انسان گرا ، رشد فرهنگ کتابخوانی ، کیفیت های فضایی در کتابخانه مقدمه به نظر ماریا ریبا، نویسنده کتاب تسهیلات آموزشی ، اگر دسیپلینی وجود داشته باشدکه بتوان تکامل بشر را کاملاً به روشنی در آن مشاهده کرد ، آن دسیپلین معماری است.
زیرا آدم با توجه به انواع ، تعدد و بسط و گسترش فرم های معماری در طول تاریخ ، می تواند مسیر طولانی و چه بسا نامنظم تحول تاریخی را ترسیم کند و از آنها به شرایط اجتماعی ، مذهبی ، اقتصادی یا شرایط اخلاقی و سیاسی پی ببرد.
معماری گذشته از اینکه فضاهای جالب و در خور توجه ، که می تواند احساسات عمیق زیبایی شناختی پدید آورند ، خلق می کند ، هنری است که به بیان ویژگی و توانایی ذهنی آنانی که با معماری زندگی می کنند و بطور کلی به شیوه درک زندگی کمک می کند.
از نگاه پرفسور جان لنگ ، محیط کالبدی ، محیطی است برای فرآیندهای گروهی و هدف طراحان از این منظر ایجاد محیطهایی است که نیازهای انسانی را بصورت بهینه تامین کنند.
بدین سبب به جهت شناخت ویژگی های محیط کالبدی و شناخت هنجارهایی که در سازمان یابی آن موثر است ، می بایست مدلی تایید شده از نیازهای انسانی را جهت بازخوانی و ارزشیابی فضا در محیط کالبدی انتخاب نمود.
با توجه به عنوان مقاله و هدفی که برای این نوشتار انتخاب شده، مدل نیازهای انسانی بر اساس نظرات روانشناسی آبراهام مازلو برگزیده شد.
او باور دارد که محیط ساخته شده اگر به گونه مناسبی شکل بگیرد ، می تواند جنبه هایی از نیازهای انسانی شامل بقاء (نیازهای فیزیولوژیکی، گرسنگی، تشنگی و...) ، امنیت، تعلق(دوست داشتن) ، عزت (ارزش نهادن ، جلب تایید دیگران) ، یادگیری (دانستن و دریافتن) و زیبایی را برآورده سازد.
این دسته بندی فلسفه هنجاری این مقاله است.
مازلو انواع نیازها را به دو گروه اصلی نیازهای کمبود (اولیه) و نیازهای رشد (عالیه) تقسیم کرده است.
از دید مازلو لازم است نیازهای پایین تر برآورده شوند، تا شخص بتواند به نیازهای بالاتر بپردازد.
نیازهای کمبود (اولیه) برای سالم ماندن شخص ضرورت دارند و باید برآورده شوند، که بعد از آن شخص کمتر به آنها می اندیشد.
در مقابل ، نیازهای رشد (عالیه) از قبیل دانستن ، درک پدیده ها یا تحسین زیبایی، ممکن است هرگز به مرحله اقناع نرسند.
در واقع هرچه نیاز به دانستن بیشتر برآورده شود ، ممکن است انگیزه برای یادگیری هم زیادتر شود.
با توجه به آنچه ذکر شد سعی نگارندگان در این نوشتار بر آن است تا با بهره گیری از مجموعه مدلها نسبت به محیط ، معرفتی نسبی شکل یابد و از این رهگذر ، استفاده مردم از محیط ، چگونگی ارتباط مردم در محیط و نگرش مردم به محیط بررسی شود.
محیطی که بدنبال بررسی آن می باشیم کتابخانه است و باور داریم که اگر این دغدغه ها به سمت مناسبی جهت گیری شود شاید بتوان نکات و ویژگی ها و حتی مدل هایی را پیشنهاد نمود که در توسعه فرهنگ کتاب و کتاب خوانی و جذب مخاطب به این محیط عملکردی یعنی کتابخانه موثر واقع شود.
کتاب ، کتاب خوانی ، کتابخانه بشر در راستای بودن خود به دنبال کسب تجربه و تبادل اطلاعات برای رسیدن به مراحل بالاتری از تکامل و وجود است.
در این مسیر جمع آوری تجربیات، سازمان دهی و انتقال آنها، به جهت جاودان ماندن در ذهن تاریخ، به نسلهای بعدی فرآیندی است که پویایی تمدنها را به ارمغان آورده است.
انتقال سینه به سینه (شفاهی شفاهی) اولین راهکاری بود که حفظ تام و تمام اطلاعات با گذشت زمان و از طریق آن ممکن نبود.
اما هنگامی که رسم الخط ابداع شد و امکان ثبت اطلاعات توسط فرد ممکن شد، نوشتن و بصورت ویژه کتاب ، که صندوقچه ارزشمند جمع آوری تجربیات بود ، محملی گرانبها شد برای انتقال تجربیات گذشتگان به آیندگان این فرآیند (شفاهی کتبی شفاهی) سالها حفظ شد و جایگاه آن بخصوص در عصر روشنگری در غرب بسیار مهم گشت به گونه ای که کتاب و کتاب خوانی بیش از پیش ارزشمند گشت.
رشد تکنولوژی سبب گشت انتقال اطلاعات در سطحی وسیع ممکن گردد و مخاطبان زیادی بتوانند حجم گسترده ای از اطلاعات را با هزینه اندکی بدست آوردند و دوباره مسیر انتقال شفاهی شفاهی شد، با این تفاوت که رسانه ها عهده دار تبادل داده ها شده بودند.
در این میان در کشورهای در حال پیشرفت مانند ایران ، بدلیل اینکه فرهنگ کتاب و کتاب خوانی را در درون خود نهادینه نکرده بودند ، سیل واردات صنعت رسانه سبب شد جایگاه کتاب بر خلاف فرهنگ غرب مهجور و غریب واقع شود.
همان گونه که در ابتدای نوشتار ذکر شد چهره شهر و ابنیه و به بیان دیگر معماری و شهر سازی هر سرزمین گواهی از شیوه اندیشیدن و باورهای جمع می باشد.
از این منظر هنگامی که به بازبینی بنای کتابخانه در شهر امروز می نشینیم ، می بینیم که جایگاه این بنا متاثر از همان فرهنگ مهجور کتابخوانی در انزوا واقع شده است.
کمبود سرانه فضای کتابخانه، نبود و یا حضور تعداد کم کتابخانه و بدین سبب سختی دسترسی به آنها با توجه به توسعه شهر، عدم حضور کتابخانه هایی در مقیاس های کوچک عملکردی مانند محله ، عدم پیوند با گره های رفتاری و عملکردی شهری ، آدرس دهی ضعیف و نبود شاخصه هایی جهت معرفی، شاخص نشدن در بافت خود و تبدیل نشدن به نقشی پر اهمیت در بافت موجود ، عدم تعریف مناسب لبه ها و پوسته ها در هنگام پیوند با شهر و ناخوانا بودن شخصیت عملکردی آن ، نبود تنوع فضایی در داخل مجموعه ، نبود امکانات رفاهی مناسب در داخل فضا ، از بین رفتن انعطاف فضایی بدلیل بهره گیری از مبلمان های ثابت و محدود و ...
.
این همه شاید از مشکلات عمده ایی است که امروزه معماری کتابخانه های ما را برای مخاطب جذاب ننموده است.
باز خوانی مفاهیم فضایی جهت طراحی فضای کتابخانه در این بخش سعی داریم با بهره گیری از مدل نیازهای انسانی مازلو به عنوان زیر دست، مفاهیمی را که در طرح فضای کتابخانه می توانند مفید فایده باشند ارائه نماییم.
طرح این مفاهیم در دو مقیاس کلان یعنی شهر و مقیاس خرد یعنی معماری خودِ بنا ، دسته بندی نموده شده است.
قبل از طرح این مفاهیم باور داریم که سرانه فضای کتابخانه در کشور ما بسیار کم است و در صورتی که در سیاست گذاری ها ، این امر مد نظر واقع گردد و حضور اینگونه فضاها افزایش یابد ، در هنگام جسمیت یافتن طراحان و بعد از آن مخاطبان عام خود را بطور جد ، متوجه خود می سازد.
در مقیاس شهر: در صورتی که حدود عملکرد کتابخانه ها دسته بندی شود و سرانه این فضا افزایش یابد ، شاهد حضور کتابخانه هایی با حدود نفوذ محله ایی ، منطقه ای و شهری می باشیم و از این رهگذر چون فضاهای عمومی مانند کتابخانه ، در عرصه های مختلف شهر شکل می یابد ، موجب می شود که مخاطبان در عرصه جمعی به عزت نفس رسیده و باور یابند که از سطح نیازهای فیزیولوژیکی گذشته اند.
این مساله موید مفهوم ارزش گذاری مسئولین برای ساکنان محدوده می باشد و سبب ایجاد حس بهتر تعلق میان مخاطب و محیط شهری می گردد.
از سوی دیگر توجه به خوانایی مسیرها و قابلیت شناسایی مجموعه سبب می شود که نسبت به انتخاب بستر (سایت) و تعریف پوسته ها ، دقت دوچندان صورت پذیرد.
ارتباط با گره های رفتاری و عملکردی ، با توجه به تعداد نفراتی که در فضا حاضر هستند و با نظر به اینکه بیشترین تعامل اجتماعی در این گره ها انجام می گردد ، سبب می شود که خاطره ی فضا با حضور بنای کتابخانه جاودانه شده و در هنگام آدرس دهی نیز شاخصه ایی تعیین کننده در معرفی محدوده بافت اطراف خود گردد.
از سوی دیگر در نظر گرفتن پیش فضا نیز در هنگام ورود ، فضایی پاتوق مانند را ایجاد می کند که این امر در جذب مخاطب موثر است.
این مسائل ضمن اینکه فضای کتابخانه را بدلیل حضور در میان اجتماع، در محدوده امن واقع می کند.
سبب می شود بیشترین خاطره های اجتماعی در کنار آن سامان یابد و از این رهگذر ، نسبت به آن حس تعلق بیشتری شکل یابد.
مشخص شدن لبه ها و فضاهای حائلی که در کنار کتابخانه شکل می پذیرد و برای فعالیتهای جانبی مانند جشنواره ها ، فضاهای منعطف ایجاد می کند و همچنین توجه به پوسته ها و طرح آنها به جهت اهمیت به نقش بنای کتابخانه در بافت اطراف ، سبب خوانایی بیشتر نسبت به بنا شده و در عین حال تعداد خاطره های جمعی را که در اطراف آن صورت می پذیرد ، افزایش می دهد.
لازم به ذکر است که فرم و پوسته ها ، که جلوه بیرونی اثر هستند ، هم از نظر فرمی و هم از نظر مفهومی می بایست برگرفته از هویت فرهنگی و بافت اجتماعی کالبدی اطراف سایت و حوزه نفوذ بوده و هم مرتبط با نوع کاربرد ، یعنی کتابخانه بوده باشد.
در مجموع می بایست سبب خلق عنصری شاخص در بافت اطراف خود گردد تا از این مسیر هم مفهوم ارزش نهادن به کاربر بیشتر هویدا شود و هم روند خاطره سازی برای مخاطب افزایش یابد.
در مقیاس بنا - توجه به ساختار ورود و نحوه اتصال آن با محیط بسیار مهم می باشد.
زیرا با بهره گیری از حائلهایی که از آنها به عنوان پیش فضای ورود یاد می شود و به جهت تعریف مناسب تر لبه ، با اختلاف ارتفاع همراه است ، می توان فضایی را برای انتظار و به نوعی پاتوق در مقابل بنای عمومی کتابخانه تعبیه نمود.
- جانمایی درست و بهینه عملکردها با توجه به شدت اصوات مزاحم و نوع کاربری و در صورت نیاز پیش بینی پوسته حائل (مانند بنای کتابخانه شهرداری اصفهان) و همچنین بهره مندی فضا بنا به نیاز عملکردی از نور طبیعی ، به جهت توجه به مبحث انرژی ، از نکاتی است که در هنگام طرح بنا بسیار لازم به نظر می رسد.
توجه به این نکات سبب رفع نیازهای فیزیولوژیکی بنا در هنگام کاربرد گشته و امنیت رفتارهای کاربران را نیز تامین می کند.
- توجه به تنوع فضایی و گو ناگونی رفتاری در فضای کتابخانه ، که منتج از انعطاف فضایی آن است، از مهمترین ویژگیهایی است که اگر در هنگام طرح بنای کتابخانه محقق گردد ، جذب و رضایت مندی مخاطب ، افزایش می یابد.
عموما کتابخانه ها در شهرهای ما تنها متشکل از مخزن کتاب و سالن مطالعه می باشد در صورتی که نمونه های مطالعه شده ایی که در این نوشتار بخشی از آنها بصورت تصویر ارائه شده تنوع فضایی زیادی را برای این کاربری عمومی در نظر گرفته اند.
فضاهای باز و بسته ، سالنها و لابیهای جمعی در هنگامه ورود ، سالنهای مطالعه آزاد ، مخازن بسته ، مخازن باز و سالنهای مطالعه تخصصی، کافی نت، کتابخانه دیجیتال ، سمعی و بصری ، سالنهای پخش با سیستمهای کاربری فردی ، کافی شاپ ، فضای جلسات مشترک محققین و ...
و فضاهای دیگری که در راستا ارتقاء سطح کیفی عملکرد مجموعه موثر است ، می توانند زمینه حضور مخاطب را بدلیل محدود نبودن خدمات ارائه شده فراهم نمایند.
همچنین تفکیک فضایی بصورت مناسب جهت ارائه خدمات کتابخانه به سنین مختلف و هماهنگی این دسته از فضاها با نیازها و رفتارهای مخاطبان سنی خود می تواند بر جذابیتهای فضای کتابخانه بیافزاید و توان خاطره سازی جهت رسیدن به حس تعلق را افزایش دهد.
در کنار مفهوم تنوع فضایی و گوناگونی رفتاری ، ذکر این موضوع ، مهم می باشد که در هنگام طرح فضا ، با توجه به یکی از ویژگیهایی که منتج از رشد تکنولوژی است ، یعنی پلان آزاد ، می بایست از ایستا نمودن ابعاد و ساختارهای فضا از طریق مواد و متریالهای خشک پرهیز نموده و رفتار فضا را برای آینده ثابت فرض ننمود تا با توجه به روح زمانه و رفتارهایی که در آینده ممکن است برای مجموعه فرض گردد ، امکان عمل محدود نشود.
البته تفکیک فضاهای خدمات ده ، که مرتفع کننده نیازهای فیزیولوژیکی مخاطب و بنا است ، از خدمات گیر که سامان دهنده حضور پویای مخاطب است لازم به نظر می رسد.
توجه به مفهوم انعطاف پذیری گزینه ایی مهم در راستای پویایی مجموعه و جریان یافتن آن در ظرف زمان می باشد.
اینگونه نگاه به ساخت و سازمان دهی فضای کتابخانه ، ضمن اینکه مخاطب را رفتارهای بعدی فضا و سازماندهی آن دخیل می کند ایجاد حس تعلق را افزایش داده و موجب رضایت مندی او می گردد.
مفاهیمی که در این نوشتار سعی بر بازخوانی آن در هنگامه طرح بنای کتابخانه داشتیم با الهام از مدل روانشناختی مازلو و بررسی نیازهای انسان در طرح فضا بود.
به جهت درک بهتر و این مفاهیم نیز نمونه هایی بررسی شد ، تا از طریق شناخت حاصل از این مسیر بیان بهتر میسر گردد.
اما در انتها بر این نکته تاکید می گردد نیاز دانستن و در یافتن و نیاز به زیبایی از دسته نیازهای رشد محسوب می شود و بنای کتابخانه در حقیقت برای پاسخ به نیاز دانستن طرح می گردد و اگر در این بین سعی و تلاش طراحان در هنگام طراحی بنای کتابخانه متوجه رسیدن به زیبایی در همه ابعاد ، چه رفتاری و عملکردی (تنوع ، گوناگونی ، ...
) و چه فرمی باشد ، حضور در کتابخانه و کتابخوانی به عنوان یک فرهنگ ارزشی ، بدلیل رسیدن بهتر به خودشکوفایی برای کاربران در عرصه اجتماعی مهیا می گردد.
منابع جان لنگ ، آفرینش مبانی نظری معماری ، مترجم دکتر علیرضا عینی فر ، دانشگاه تهران ، 1383 گروه نویسندگان ، محیطهای پاسخده ، مترجم دکتر مصطفی بهزادفر ، دانشگاه علم و صنعت ، 1382