دانلود تحقیق ولایت فقیه از دیدگاه شیعه و سنی

چکیده ولایت یکی از ارکان مهم دو مذهب تشیع و تسنن می باشد و از دیدگاه‌های گوناگون قابل بررسی است.

در این پایان‌نامه، مقایسه ای اجمالی صورت گرفته و آرای شیعه و اهل سنت در مورد ولایت بیان گردیده و سعی شده بدون ترجیح نظر یک مذهب بر مذهب دیگر، فقط آرای موافق و مخالف مطرح شود؛ و نیز انواع ولایت در قرآن و مفاهیم و مصادیق آن با عنایت به آیات شریفه‌ای که در ارتباط با ولایت، مورد بحث می باشند مدنظر بوده است.

از جمله نتایج به دست آمده از این تحقیق می توان به موارد زیر اشاره نمود: 1.

توجه و حساسیت فوق العاده پیروان مذهب امامیه نسبت به امر ولایت و پافشاری در اثبات حقانیت اعتقاد خویش.

2.

استدلال و نظم فکری اسماعیلیه برای اثبات ادعایشان در مورد جانشینی امام جعفر صادق (ع) و سلسله امامان مستور.

3.

عقیده شیخیه در مورد رکن رابع و وجه اختلافی که در مورد اعتقاد به وجود امام عصر (عج) با امامیه دارند.

4.

اصالت مهدویت در میان پیروان مذهب امامیه و اهل سنت و وجه اختلاف بین این دو مذهب درباره غیبت امام عصر (عج).

5.

وجه اشتراک همه عرفای سنی و شیعه درباره ولایت علی (ع) و صلح کلی که در امر خاتم‌الاولیا دارند.

6.

آشنایی مختصر با نظرات محیی‌الدین ابن عربی درباره ولی، ولایت و ختم الاولیا.

مقدمه مسئله ولایت یکی از اساسی ترین و ریشه‌ای‌ترین مسائلی است که گستره آن تمامی دایره دین، از هدایت ظاهری و باطنی، عبادی و اجتماعی تا زعامت و خلافت و ...

را در بر می گیرد.

در باور تشیع و عرفان اسلامی ولایت همچون روحی در کالبد دین است که بدان حیات و زندگی می بخشد؛ زیرا قوام و استمرار دین، همچنین حیات دینی پیروان آن در گرو وجود کسی است که پاسدار حدود و مرزهای آن باشد و لازمه این معنا آن است که چنین شخصی، خود عالم و عارف به تمامی این حدود و قوانین آن باشد و این تنها برای کسی حاصل است که به نهایت درجه قرب به حق رسیده و صاحب مقام ولایت مطلقه الهی باشد تا بدین وسیله بتواند از مبدأ هستی، علوم و معارف دینی را اخذ نماید.

چنین فردی نزد شیعه، تنها شخص امام معصوم (ع) و نزد اهل سنّت حضرت رسول اکرم (ص) و نزد عرفا، ولیّ کامل محمّدی (ص) است.

کمتر کسی است که از اهمیت مسئله ولایت در دیدگاه اعتقادی شیعه، هر چند اجمالاً، مطلع نباشد، بلکه حتی به عقیده برخی، تشیع و ولایت مرادف با یکدیگرند، به گونه ای که اطلاق یکی، دیگری را در ذهن تداعی می نماید و شاید اگر بگوییم ولایت در عرفان، بخصوص در مکتب ابن عربی نیز دارای چنین اهمیتی است، گزاف نگفته ایم.

همانطور که در تشیع، ولایت، باطن دین و سرّ عبادات است، در عرفان نیز ولایت، باطن و اساس جمیع کلمات انسانی و سرآغاز رسیدن به مراتب عالی این کمالات است که این، نیز همان غایت دین می‌باشد، پس نزد عرفا نیز ولایت، باطن و اصل دین است.

همچنانکه در تشیع به مقتضای آیه شریفه واذ ابتی ابراهیم ...[1] ، مقام امامت رسول برتر از نبوت و رسالت اوست، در عرفان نیز مرتبه ولایت او برتر از نبوت و رسالتش می باشد.

همانطور که در تشیع، امام و ولی کامل، واسطه در فیض الهی است، در عرفان نیز جمیع نعمات الهی ابتدا بر انسان کامل و سپس به واسطه او بر حقایق عالم نازل می شود.[2] و نیز همچنانکه در تشیع، وجود امام و حجّت حق سبب تعادل نظام هستی، بلکه عامل برپایی و قوام آن می باشد و حدیث شریف «لو لا الحجته لساحت الارض باهلها»[3] به آن اشاره دارد در عرفان نیز بقای ولی کامل محمدی (ص) سبب بقای این عالم است، همچنانکه رحلت او از دار دنیا، سبب زوال آن می باشد.

همانطور که ملاحظه می شود جوهره بحث ولایت در عرفان، قابل قیاس و حتی تطبیق با دیدگاه تشیع در این باره است، اگرچه احیاناً در بیان صاحب نظران شیعی و غیرشیعیِ آن در تعیین مصداق، اختلاف نظر وجود داشته باشد.

طرح این گونه مسئله ولایت در عرفان، ظاهراً از حکیم ترمذی آغاز گردیده است.

وی اولین کسی است که علیرغم سنّی بودنش درباره حقیقت ولایت و مراتب آن مطابق با دیدگاه شیعه، سخن رانده و آن را در جهان بینی عرفانی داخل نموده است.[4] ابن عربی که خود از برجسته ترین عرفای متأخر است، تحت تأثیر شدید این حکیم عظیم الشأن قرار گرفت و مباحث ولایت او را شاید بتوان گفت در حدی افراطی تر از وی، طرح و گسترش داد و دامنه آن را تا عالم غیب نیز کشاند، چنانکه حقیقت ولایت مطلقه الهی را از آنِ حقیقت محمدی (ص) می داند که در نظر وی، اولین تعیّن و برترین مظهر و مجلای حق، همچنین سبب و غایت و غرض از آفرینش ماسوی است.

موضوع مورد بحث در این رساله، «ولایت از دیدگاه دو مذهب تشیّع و تسنّن» می باشد و غرض از آن، به هیچ وجه، ترجیح نظر یک مذهب بر دیگری نیست، بلکه مقصود بیان نظریات این دو مذهب درباره موضوع مذکور است.

بنابراین، موضوع و هدف اصلی این تحقیق بررسی ولایت در اسلام است، اعم از آراء مذهب تشیع که خود شاخه های متعدد دارد و نیز دیدگاههای اهل سنّت.

بدیهی است که با در نظر گرفتن ابعاد مختلفی که ولایت در اسلام و قرآن دارد و با عنایت به اینکه تحقیق مستقلی در این موضوع صورت نگرفته و این اثر، اولین تحقیقی است که به بررسی ولایت از دیدگاه‌های مختلف، از جمله قرآن، عرفان، فرق معروف شیعه و عقاید اهل سنّت می‌پردازد، وجود کاستی ها در این اثر، چندان دور از انتظار نیست و ادامه و تکمیل آن نیاز به تحقیقات مفصل بعدی دارد که امید است از این پس، در این مسیر انجام شود.

انگیزه نگارنده از انتخاب این موضوع، محوری و مهم بودن بحث ولایت در میان مسلمانان عموماً و شیعیان خصوصاً و در میان عرفا به طور اخصّ است، چرا که همیشه این سئوال ذهن نگارنده را به خود مشغول کرده که آیا ولایت مورد بحث در شیعه، همان ولایت مورد نظر در عرفان است یا نه.

و مطلب دیگری که برایم سئوال برانگیز بود نوع اعتقاد به مهدویت نزد اهل سنّت و تفاوت آن با مهدویت مطرح در تشیّع بود و همین عوامل مرا بر آن داشت تا این موضوع را برای تحقیق برگزینم.

روش تحقیق در این مجموعه، کتابخانه ای بوده و این پایان نامه با یادداشت برداری از منابع موجود تهیه شده است.

از جمله مهمترین محدودیت ها و دشواری هایی که در مسیر وجود داشت، سختگیری های مسئولات کتابخانه ها برای استفاده از کتابهای موردنیاز بود.

مثلاً کتابخانه دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در یک روز (از ساعت 8 صبح تا 6 بعدازظهر) فقط اجازه استفاده از هشت جلد کتاب را به متقاضی می داد، و این در حالی بود که می بایست قبلاً برای ورود به محوطه کتابخانه از دانشکده محل تحصیل معرفی نامه رسمی ارائه می دادیم و یا در کتابخانه حسینیه ارشاد فقط مجاز به دریافت چهار جلد کتاب بودم و تنها کتابخانه ای که هیچ محدودیتی از نظر تعداد کتاب قابل نبود کتابخانه دانشکده الهیات واحد تهران شمال بود که در اینجا از همکاری مسئولین آن مرکز صمیمانه قدردانی می نمایم.

مطلب دیگر که درباره کتابخانه قابل ذکر است این است که همه کتابخانه ها معرفی نامه رسمی طلب می کنند و جالب اینکه کتابخانه دایره المعارف با آن معرفی نامه، کارت مقوت دوماهه صادر می کرد ولی حسینیه ارشاد کارت موقت دو ورزه!

و تصور اینکه با ترافیک شهر تهران و مسیرهای دور، یک دانشجو باید چند روز در هفته به کتابخانه ها مراجعه نمایند تا بتواند مطالب مورد نظر را از کتب مورد نیاز به دست آورد خود داستانی مفصّل دارد.

مشکل دیگر اینکه، کتاب های اهل سنّت، عموماً به زبان عربی تألیف شده اند و گاه با مبتنی بسیار سنگین، لذا برای ترجمه یک صفحه از یک کتاب گاهی ساعت ها وقت صرف می شد.

در پایان، این امیدواری برای اینجانب وجود دارد که جویندگان حقیقت و کسانی که پیگیر موضوع این تحقیق هستند، با صبر و حوصله و تلاشی جدّی تر، این بحث را مورد مطالعه و تحقیق و تدبّر قرار دهند و تحقیقات وسیع تر و کامل تری را ارائه نمایند.

اثر حاضر مشتمل بر این فصول است: اولین فصل به مبحث «ولایت در قرآن» اختصاص داده شده که مشتمل بر دو بخش است، بخش اول درباره ولایت خدا بر مخلوقات و بخش دوم ولایت مخلوق نسبت به هم مورد بررسی قرار گرفته.

عنوان دومین فصل این اثر «ولایت و رابطه آن با امامت» می باشد که شامل سه بخش است: بخش اول در مورد امامت، بخش دوم درباره وصایت و غدیر خم و بخش سوم به ولایت فقیه پرداخته است.

فصل سوم با عنوان «آیات ولایت در تفاسیر شیعی و سنّی» که مشتمل بر دو بخش می باشد.

بخش اول آیه اکمال دین، آیه ولایت، آیه تبلیغ و بخش دوم ولایت در نهج البلاغه نامیده شده است.

چهارمین فصل این اثر تحت عنوان «ولایت از دیدگاه بعضی فرق معروف شیعه» و شامل پنج بخش می باشد: اسماعیلیه، شیخیه، کیسانیه، زیدیه و غلاه شیعه.

فصل پنجم با عنوان «ولایت در عرفان» که مشتمل بر سه بخش است: بخش اول دیدگاه عرفا درباره ولایت، بخش دوم نظریات ابن عربی درباره ولایت و بخش سوم به بحث درباره انسان کامل پرداخته است.

ششمین فصل این اثر درباره «ختم ولایت از نظر تشیع و تسنن» می‌باشد که شامل سه بخش است: بخش اول مهدی در تشیع، بخش دوم اعتقاد به مهدویت از دیدگاه اهل سنت و بخش سوم غلاه و مهدویت را مورد بررسی قرار می دهد.

و در پایان، نتیجه گیری، پیشنهادها و ...

به اختصار گنجانده شده است.

با مروری گذرا بر موضوعات مندرج، محدوده پژوهشی خود را مشخص کردیم تا شیفتگان ولایت با زمینه فکری مناسب به کندوکاو در این مجموعه بپردازند.

فصل اول ولایت در قرآن 1-1 ولایت خدا بر مخلوقات 1-2 ولایت مخلوق نسبت به هم مقدمه در این فصل به معنای لغوی و اصطلاحی ولیّ و ولایت پرداخته شده و سپس ولایت با توجه به آیات شریفه قرآن، تقسیم بندی شده و تحت دو عنوان کلیِ «ولایت خدا» و «ولایت مخلوق» مورد بررسی قرار گرفته است.

1-1 ولایت خدا بر مخلوقات 1-1- معنای لغوی ولایت واژه ولایت به فتح واو به معنای نصرت و یاری و به کسیر واو به معنای امارت و تولیت است.

ولایت مأخوذ از ولی به معنی قرب هم استعمال شده است.

مطابق این معنا، ولایت دارای معنای عامی می شود که شامل هر نوع قرب و نزدیکی است.

چنانکه راغب می گوید: وَلاء و توالی آن است که دو چیز چنان باشند که میانشان چیز دیگری نباشد و به طور استعاره به نزدیکی، وَلاء و توالی گویند خواه در مکان باشد یا صداقت یا نصرت یا اعتقاد.[5] از این رو می توان گفت که معنای قرب، معنای عامی است که شامل تمامی معانی دیگر ولایت می شود و شاید نظر بعضی که قائلند وَلایت و وِلایت هر دو به یک معنی می باشند در واقع ناظر به همین معنا باشد و فقط به جهت تفاوت میان معانی فرعی آنها، یکی را فتحه و یکی را کسره داده اند.

این نظر با توجه به اشتراک این دو، در معانی دیگرشان قوّت بیشتری می یابد.

همچنانکه وَلایت به فتح واو را به دوست داشتن، دوست شدن، یاری دادن، دست یافتن بر چیزی و تصرف کردن در آن، پادشاهی راندن و تسلط پیدا کردن؛ و ولایت به کسر واو را به والی شدن، قدرت، سلطان و پادشاهی نیز معنا کرده اند.[6] از این رو می توان گفت که معنای قرب، معنای عامی است که شامل تمامی معانی دیگر ولایت می شود و شاید نظر بعضی که قائلند وَلایت و وِلایت هر دو به یک معنی می باشند در واقع ناظر به همین معنا باشد و فقط به جهت تفاوت میان معانی فرعی آنها، یکی را فتحه و یکی را کسره داده اند.

همچنانکه وَلایت به فتح واو را به دوست داشتن، دوست شدن، یاری دادن، دست یافتن بر چیزی و تصرف کردن در آن، پادشاهی راندن و تسلط پیدا کردن؛ و ولایت به کسر واو را به والی شدن، قدرت، سلطان و پادشاهی نیز معنا کرده اند.

1-1-2 معنای لغوی ولی ولی به معنای سرپرست و اداره کننده امر و نیز به معنی دوست و یاری کننده می آید.

ولی از وَلْیْ است به معنی نزدیکی بدون فاصله و او کسی است که به تدبیر امور از دیگری احق و سزاوار است.

به رئیس قوم والی گویند که به تدبیر و امر و نهی امور، نزدیک و مباشر است.

1-1-3 معنای اصطلاحی ولایت ولایت در اصطلاح به معنای قیام عبد به حق است.

یعنی اخلاق او به اخلاق الهی و اوصاف او به اوصاف الهی مبدل گردد و این امر وقتی محقّق می شود که حضرت حق، متولّی امور او گردد تا آنکه او را به غایت قرب و تمکین برساند.

چنانکه در حدیث قدسی است.

هنگامی که خدا، در شب اسراء پیامبر را به میهمانی پذیرفت، پیامبر از خدا سئوال کرد: پروردگارا!

منزلت مؤمن نزد تو چگونه است؟

خدا در جواب فرمود: ای محمد!

آن کس که ولیّ‌ای از اولیای مرا اهانت نماید، آشکارا با من به ستیز برخاسته است و من برای نصرت اولیای خود از هر چیزی سریع‌تر و شتابان‌ترم.

هیچ بنده‌ای از بندگانم با وسیله ای محبوب تر از انجام فرایض به من تقرّب نمی جوید.

اگر او محبوب من و من محبّ او شدم، همه مجاری ادراکی و تحریکی او را به عهده می گیرم، بنابراین اگر او می فهمد با نور علمی من می‌فهمد.

به طور کلی ولایت در اصطلاح عبارت است از قرب و نزدیکی به خداوند.

1-1-4 معنای اصلاحی ولیّ ولیّ در اصطلاح، کسی است که حق تبارک و تعالی به موجب آیه و هو یتولّی الصّالحین متولّی امور او گردیده است و وی را از عصیان و خذلان که نتیجه ارتکاب به معاصی است حفظ می کند و او را به مرتبه کمال رجال می‌رساند.

یعنی مرتبه رجال لاتلهیهم تجاره ولابیع عن ذکر الله و رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه.

قشیری در رساله خود درباره ولی دو احتمال می دهد: ولی بر وزن فعیل است که یا به معنای فاعلی آن است و بدین معنا بر کسی اطلاق می شود که همواره در طاعت الهی می باشد بدون آنکه از او معصیتی سربزند و یا به معنای مفعولی آن می باشد که در این صورت به معنای کسی است که حق تعالی همواره حفظ و حراست او را از ارتکاب به معاصی به عهده گرفته است.

همانطور که آیه شریفه و هو یتولی الصالحین به آن اشاره دارد.

ابن عربی در تعریف اولیاء چنین می گوید: همانا اولیاء کسانی اند که حضرت حق جل جلاله نصرت و یاری آنها را در مقام مجاهده با دشمنان چهارگانه یعنی هوی، نفس، دنیا و شیطان به عهده گرفته است.

1-1-5 واژه ولایت در قرآن در قرآن کریم 233 بار مشتقات مختلف ماده «ولی» به کار رفته است.

از این تعداد 110 بار به صورت فعل (ماضی – مضارع – امر) و 123 بار به صورت اسم به کار رفته است.

در نزدیک به نیمی از استعمالات قرآنی واژه های خانواده ولایت به معنای لغوی به کار رفته اند، و به دور از اصطلاحات فنی عرفانی، کلامی و فقهی ولایت می باشند.

بر اساس موارد استعمال قرآنی، مراد از ولایت، نحوه ای نزدیکی بدون فاصله بین دو شیء است که موجب نوعی حق تصرف و مالکیت تدبیر در غیر می شود.

در ولایت نوعی اولی و احق بودن به غیر از خود او نهفته است.

در کلی ترین تقسیم، ولایت در قرآن به دو قسم ولایت ایجابی و ولایت سلبی تقسیم می شود.

مراد از ولایت ایجابی، ولایتی است که از سوی قرآن کریم به رسمیت شناخته شده، تجویز شده و بالاتر از آن از پیروان قرآن کریم خواسته شده آن را بپذیرند و از برکات دنیوی و اخروی آن بهره‌مند شوند.

دخول در حوزه ولایت ایجابی از لوازم دینداری و خداپرستی است.

و ولایت سلبی نیز ولایتی منفی است و چنین ولایتی نقطه ولایتی نقطه مقابل تدیّن و مسلمانی است و جامعه قرآنی جامعه ای است که از این ولایت مورد نهی قرآن به درآمده باشد.

ولایت ایجابی در قرآن کریم از حیث اقسام صاحبان ولایت به سه قسم تقسیم می شود: ولایت الهی (ولایت خداوند بر ماسوی)، ولایت ملکی (ولایت فرشتگان بر آدمیان) و ولایت بشری (ولایت آدمیان).

1-1-6 ولایت خداوند تعالی خداوند متعال صاحب دو گونه ولایت است: ولایت تکوینی و حقیقی، و ولایت تشریعی و اعتباری.

ولایت تکوینی یعنی تصرّف در همه اشیاء و تدبیر امر خلق هرگونه که اراده کند.

در قرآن، آیاتی که ولایت تکوینی و تشریعی خداوند را بیان می کند دو دسته هستند.

بعضی آیات هم ولایت تکوینی را بیان می کند و هم ولایت تشریعی را از جمله، آیه معروف به آیه الکرسی است که می فرماید: الله ولیّ الذین آمنوا یخرجهم من الظّلمات الی النّور خدا یاری دهنده و دوستدار کسانی است که ایمان آورده اند، آنان را از تاریکی ها بیرون می آورد و به سوی روشنایی می برد.

و بعضی آیات فقط ولایت تشریعی را بیان می نماید.

به این صورت که خداوند با وضع قوانین نورانی، انسان ها را از ظلمت به نور هدایت می کند، چنانکه قرآن را نور نامیده و فرموده: کتاب انزلناه إلیک لتخرج الناس من الظلمات الی النّور باذن ربّهم إلی صراط العزیز الحمید.

این کتابی است که آن را بر تو فرو فرستادیم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکی‌ها به روشنایی درآوری، به راه خدای بی‌همتای ستوده.

بنابراین خداوند با وضع قوانین و احکام نورانی و ابلاغ آنها، ولایت خود رانسبت به مؤمنان اعمال می کند.

قرآن کریم از ولایت انحصاری خدا بر جهان و انسان سخن می گوید و می‌فرماید ولایت منحصراً از آن خداست: فالله هو الولیّ.

و در بعضی آیات می فرماید برای انسان ولی و یاوری جز خدا نخواهد بود: و ما لکم من دون الله من ولیّ و لا نصیر و در آیاتی می فرماید: خدا ولی مؤمنان و متّقیان است: والله ولی المؤمنین والله ولی المتّقین و همچنین آیاتی که می فرماید: غیرخدا را ولی خود اتّخاذ نکنید زیرا آنها مالک نفع و ضرر خود نیستند: قل افاتخذتم من دونه اولیاء لایملکون لانفسهم نفعاً و لاضراً 1-1-7 ولایت تکوینی خداوند 1.

علم مطلق خداوند.

ولی کسی است که از کار مولّی علیه آگاهی داشته باشد.

کسی که از دیگری بی خبر است بر او ولایت ندارد و خداوند علیم مطلق است پس ولایت برای او ثابت است.

قدرت مطلقه ولیّ کسی است که قدرت اداره مولی علیه را داشته باشد.

اولیای دروغین به دلیل اینکه در آفرینش نقشی نداشته اند هرگز ولی نیستند و چون خدا، قادر مطلق است ولایت بر همه چیز در انحصار اوست.

مالکیت مطلقه الهی کسی می تواند ولایت دیگران را به عهده گیرد که اولاً خالق آنها بوده و ثانیاً مالک نفع و ضرر آنها باشد.

چون خدا هم خالق نظام هستی و انسان‌هاست و هم مالک نفع و ضرر آنها، بر همگان ولایت مطلقه دارد.

1-1-8 ولایت تشریعی خداوند انسان به مقتضای حکمت الهی برای هدفی آفریده شده است.

هدف خلقت انسان در دنیا، به دلیل اینکه دار تزاحم است تحقق پیدا نمی کند.

از این رو هدف خلقت با حیات جاودان محقق می شود.

برای نیل به هدف راهی لازم است تا با طی کردن به هدف نایل شود و راهی که انسان را به هدف می رساند دین و صراط مستقیم الهی است.

دین مجموعه قوانین است که با آن هدف هماهنگ است.

تنها کسی می تواند دین را برای انسان وضع کند که از آن هدف، یعنی معادِ انسان آگاهی داشته باشد و خدا تنها کسی است که از معاد انسان آگاه است، پس فقط او می تواند قوانین را برای تربیت انسان در جهت نیل به آن هدف مقرر کند.

جهل انسان نسبت به معاد و قیامت موجب شده است که خداوند رسول خود را برای همه جهانیان مبعوث کند: و ما اَرسلناک اِلّا کافه للنّاس ما تو را جز برای عموم مرد نفرستادیم.

و چیزهایی را به انسان تعلیم دهد که آموختن آن مقدور انسان نباشد چنانکه می فرماید: کما ارسلنا فیکم رسولاً منک یتلوا علیکم ایاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمه و یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون چنانکه پیامبری از خودتان به میانتان فرستادیم تا آیات ما را بر شما بخواند و شما را پاکیزه گرداند و کتاب و حکمت را به شما بیاموزد و چیزهایی به شما یاد دهد که نمی دانستید.

زیرا علوم بشری هرچه ترقی کند در محدوده عالم طبیعت است اما علم به معاد و حقایق اشیای آن چنانکه در برزخ و قیامت آشکار می شود، علمی است که علوم انسانی و دانش تجربی قادر به تحصیل آن نیست، تنها راه دانستن این علوم، شهود غیب است که به وحی و الهام الهی حاصل می شود.

1-1-9 تفاوت ولایت تکوینی و تشریعی خداوند باید توجه داشت که بین ولایت تکوینی و تشریعی فوق است؛ زیرا ولایت تشریعی خدا، عام و نسبت به مؤمن و کافر یکسان و فراگیر است.

اما ولایت تکوینی خدا، بعضی عام و بعضی خاص و بعضی اخص است.

1-1-10 ولایت عام ولایت عامّه خداوند همراه با ربوبیت مطلقه خداوند است، همان طور که ربوبیت خدا عام است و همه موجودات را تحت پوشش خود قرار می‌دهد، ولایت خدا نیز عام است و همه موجودات را در بر می گیرد.

مؤمنان، کفار و حتی شیطان و همه موجودات عالم هستی تحت ولایت خدا قرار دارند و به دلیل مخلوق بودنشان به خدا نیاز دارند و در برابر او ذلیل هستند.

البته این ولایت تکوینی عام است که انسان و غیرانسان را تحت پوشش قرار می دهد.

اما ولایت تشریعی عام، مخصوص انسان است و عمومیت آن به اعتبار اشتمال او بر مؤمن و غیرمؤمن است.

به بیانی دیگر، ولایت تشریعی خداوند نسبت به همه انسان ها، چه کافر و چه مؤمن، یکسان است؛ یعنی هر فرد عاقل و بالغی تحت ولایت تشریعی خداوند قرار دارد؛ زیرا کفار و منافقان، همانند اهل ایمان، در برابر اصول دین موظّف به اعتقاد و در برابر فروع دین مکلّف به انقیاد هستند.

1-1-11 ولایت خاص ولایتی که مختص مؤمنان است، زیرا خداست که توفیق پیمودن راهی را که بر اساس ولایت تشریعی ارائه کرده، به مؤمنان اعطا کرده است.

کشش و علاقه به انجام تکالیف شرعی یک امر وجودی است که از سبب خاص سرچشمه می‌گیرد.

بنابراین کسانی که از ارتباط با آن سبب محروم باشند، هرگز توفیق آن را به دست نمی آورند.

آیه الکرسی که می فرماید: الله ولیّ الذین آمنوا یخرجهم من الظّلمات الی النّور والّذین کفروا أولیائهم الطاغوت یخرجونهم من النور الی الظلمات ناظر به ولایت خاص است؛ خدا ولی مؤمنان است که آنها را از تاریکی‌ها به نور خارج می کند و در مقابل آن، طاغوت و شیطان، ولیّ کافران است که آنها را از نور به ظلمت می کشاند.

این که در قرآن آمده است: اولئک الذین لم یرد الله أن یطهر قلوبهم خداوند اراده نکرده است که قلب های آنها را طاهر نماید.

مراد از این اراده، اراده تشریعی نیست، زیرا شرعاً همه مکلّف به طهارت هستند، بلکه مراد اراده تکوینی است.

در جای دیگر فرمود: سأصرف عن آیاتی الذین یتکبرون فی الارض بغیر الحق به زودی آن کسان را که در روی زمین به ناحق تکبر می کردند از پذیرفتن آیات خویش بگردانیم.

به عبارت دیگر آنگاه که آیات تدوینی و تکوینی مکرّر در معرض دید عده‌ای قرار داده شود، آنها بی اعتنایی و غفلت متکبرانه از کنار آنها می گذرند و کفران می ورزند.

یکی از آیاتی که به ولایت خاصه اشاره دارد، آیه ای است که می فرماید: انهم لن یغنوا عنک من الله شیئاً و ان الظالمین بعضهم اَولیاء بعض و الله ولی المتّقین.

بی گمان آنها هرگز چیزی را از تو باز نتواند داشت و بی گمان برخی از ستمکاران، دوستان برخی دیگر هستند و خدا یاور پرهیزکاران است.

1-1-12 ولایت خاصه با واسطه و بی واسطه ولایت خاصه الهی گاهی بدون واسطه به خداوند نسبت داده می شود.

چنانکه در آیات قبل به آن اشاره شد و گفتیم که خداوند ولی مؤمنان و متقین است و گاه با واسطه مانند آنچه در این آیه آمده است.

إن الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائکه الا تخافوا و لاتحزنوا بی گمان کسانی که گفتند: پروردگار ما الله است و بر آن پایدار ماندند، فرشتگان برایشان فرود آیند و [گویند] مترسید و اندوه مدارید.

بنابراین مؤمنان با استقامت، فیض خاص را توسط فرشتگان مخصوص دریافت می کنند.

1-1-13 ولایت اخصّ ولایتی که خدای سبحان نسبت به انبیاء و اولیای الهی دارد و انبیاء و اولیای الهی مشرّف به این ولایت هستند.

چنانکه خدا از زبان رسول خود فرمود: ان ولییّ الله الذی انزل الکتاب بالحق و هو یتولّی الصالحین همانا ولیّ من خدایی است که قرآن را فرو فرستاده است، آن خدایی که متولی صالحان است.

البته این ولایت اخص در انسان های متعارف و متوسط نیست، بلکه رحمت و عنایت خاصی است که خدای سبحان نسبت به انبیاء و اولیاء دارد.

در تعریف و تبیین ولایت تکوینی نظرات گوناگونی مطرح شده است از جمله دانشمند گرانقدر جهان اسلام مرحوم محمد تقی شریعتی در بیان ولایت تکوینی چنین می فرماید: «ولایت تکوینی، نتیجه سیر کمالی انسان است که از یک سلسله مقامات روحی و معنویسرچشمه می گیرند.

انسان با عبودیت و اخلاص خود در باطن امر در آنها سیر می کند و پس از برگشتن حجاب‌ها در این نشأه و یا پس از مرگ، آنها را مشاهده می کند.

آنها درجات قرب و مقامات ولایت می باشند که فهم عادی از درک کُنه آنها و وصف کمال و زیبایی‌شان کوتاه است و راهی است که از اولین مقام ایمان شروع کرده و تا قرب حضرت حق، پیش می‌رود.

این راه، راهی تصوری و خیالی نبوده که تشریفاً «راه» نامیده شود، بلکه یک حقیقت و واقعیت زنده ای است که به جهان و انسان احاطه دارد و او را به سوی خویش به وسیله اعتقاد به حق و عمل صالح – با تفاوت مراتب – هدایت می کند و اوست واسطه میان خدا و خلق که انسان را رهبری کرده و به خدا نزدیک می کند.

این حقیقت هرگز سقوط نمی کند و پیوسته در میان افراد انسانی زنده و جاودان است که به رهبری مردم قائم است و در هر عصری از اعصار، حامل حقیقت ولایت بوده و خواهد بود.

همچنانکه جهان هستی منحصر به چهار دیواری عالم ماده نبوده و جهان ماده، خود زائیده جهان دیگر است که آن، باطن این عالم و در حقیقت ملکوت جهان هستی است.

انسان نیز انسانیّتش منحصر به جسم و تن نبوده، بلکه باطن و جانی دارد که واقع انسانیت را، آن تشکیل داده و این جسم و تن، برایش مرکبی است.» 1-2 ولایت مخلوق نسبت به هم 1-2-1 ولایت بشری یا ولایت انسان ها نسبت به یکدیگر در قرآن سه قسم ولایت بشری مطرح شده است: 1-2-2 ولایت خاص رسول اکرم (ص) و مؤمنینی که در حال رکوع در راه خدا انفاق می کنند مقصود از ولایت نبوی در قرآن کریم ولایت تدبیر و تصرف و ولایت مودّت و محبت است.

آیه شریفه النّبی اولی بالمؤمنین من انفسهم حاکی از آن است.

و همچنین آیات زیر از ولایت پیامبر (ص) بر مؤمنین یاد می کند: و کذلک اَوحینا إلیک روحاً من اَمرنا ...

و انّک لتهدی الی صراط المستقیم و این چنین قرآن را از سوی خودمان به تو وحی کردیم ...

و بی گمان تو به راهی راست فرا می خوانی.

هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب والحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین.

اوست آنکه در میان مردمی درس نخوانده، پیامبری از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها بخواند و آنان را پاکیزه سازد و کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد و اگرچه پیش از آن در گمراهی آشکار بودند.

إنا انزلنا الیک الکتاب الحق لتحکم بین الناس بما اراک الله ما این کتاب را به راستی بر تو نازل کردیم تا بدان سان که خدا به تو [از حق] نموده است میان مردم داوری کنی.

و ما کان لمؤمن و لامؤمنه اذا قضی الله و رسوله امراً ان یکون لهم الخیره من امرهم و من یعص الله و رسوله، فقد ضل ضلالاً مبینا .

و برای هیچ مرد مؤمن و زن مؤمنی اختیاری در امورشان نباشد هرگاه خدا و پیامبرش در کاری حکم کنند و هرکس خدا و پیامبر او را نافرمانی کند به یقین گمراه شده است، گمراه شدنی آشکار.

یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الأمر منکم ...

ای کسانی که ایمان آورده اید!

از خدا فرمان برید و از پیامبر و اولی‌الامر خویش اطاعت کنید.

قرآن کریم در کنار ولایت پیامبر (ص) از ولایت مؤمنینی یاد می کند که در حال رکوع انفاق می کنند، و بنابر روایات شیعی و بسیاری از مفسران اهل سنت، مراد از آن، حضرت علی (ع) است.

إنما ولیکم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکاه و هم راکعون و من یتول الله و رسوله والذین آمنوا فانّ حزب الله هم الغالبون.

تنها خدا و پیامبرش و کسانی که ایمان آورده اند ولیّ شمایند.

همان کسان که نماز را برپا می دارند و زکات را می دهند در حالی که در رکوعند و هر کس خدا و پیامبر او و کسانی را که ایمان آورده اند، دوست بگیرد، پس بی گمان گروه خدا غلبه کنندگانند.

1-2-3 ولایت مؤمنین بر مؤمنین قرآن از ولایت مؤمنان نسبت به یکدیگر خبر می دهد و می فرماید: مؤمنان برادران یکدیگرند: إنما المؤمنون اخوه و نسبت به هم ولایت دارند: المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر.

مؤمنان نسبت به هم ولایت دارند و نتیجه این ولایت آن است که چون همدیگر را دوست دارند به ارشاد و هدایت یکدیگر بر می خیزند و به معروف امر و از منکر باز می دارند.

و نیز آیه: إن الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا باَموالهم و انفسهم فی سبیل الله و الذین آووا و نصروا اولئک بعضهم اولیاء بعض.

بی گمان آن کسان که ایمان آوردند و هجرت کردند و با مال ها و جان های خویش در راه خدا جهاد کردند و آن کسان که [مهاجران را] سکنی دادند و یاری کردند، ایشانند که بعضی از آنها دوستان بعضی دیگرند.

بنابراین همه آحاد امت اسلامی نسبت به یکدیگر «ولی» محسوب می شوند.

هر مؤمنی ولی مؤمن دیگر است و بین زنان و مردان هیچ تفاوتی نیست.

ولایت عمومی مؤمنین می تواند اساس فلسفه سیاسی اسلام در عصر غیبت معصوم قرار گیرد.

1-2-4 ولایت اصناف خاص فقهی برای ولی دم آیه 33 سوره اسراء، برای ولی صغیر و سفیه آیه 282 سوره بقره، برای ولی ارث آیات نساء / 33 ، مریم / 6 و احزاب /6 را می توان نام برد.

از آنجا که مباحث فقهی ما را از اصل بحث دور می نماید، به موارد یاد شده اکتفا می کنیم و ادامه آن را در بحث ولایت فقیه دنبال می نماییم.

1-2-5 ولایت کافران بر مؤمنین بسیاری از آیات قرآن را از ولایت کافران و لزوم پرهیز از پذیرش ولایت آنان و همچنین پیامدهای آن خبر داده و فرموده است: یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا عدوّی و عدوّکم اَولیاء تلقون إلیهم بالموده و قد کفروا بما جائکم من الحقّ ای کسانی که ایمان آورده اید!

دشمن من و دشمن خودتان را دوست مگیرید.

با آن دوستی مکنید در حالی که [آنها] بدانچه از حق برای شما آمد کافر می شوند.

همچنین می فرماید: