دانلود تحقیق تأملی در افکار و ایده ها و اشعار سه شاعر (نسیم شمال ،لاهوتی و میرزاده عشقی )

اوضاع سیاسی، اجتماعی ایران قبل از مشروطه از سال 1157 که کریمخان زند در گذشت تا سال 1212که فتحعلیشاه بدرود زندگی گفت پنجاه واند سال بود، در این زمان کم در اروپا تکانهای سختی پیدا شده،و داستانهای تاریخی بیمانندی از شورش فرانسه ،پیدایش ناپلئون و جنگهای پیاپی آن،و جنبش توده ها و پیشرفت فن جنگ، پدید آمدن افزارهای نوین و مانند اینها روی داده ،و در نتیجه آنها دولتهای بزرگ و نیرومندی پیدا شده بود.

کشور ایران از آن تکانها ودگرگونیها بی بهره مانده و نا آگاهانه با شیوه کهن خود بسر میبرد.

پادشاهان قاجار علاوه بر انکه خود کاری نمی کردند به دیگران نیز فرصت خدمت نمی دانند، در زمان محمد شاه ،میرزا ابوالقاسم قائم مقام ،وزیر کاردانی بود ولی محمد شاه او را کشت و جایش را به میرزا آقاسی داد.

در زمان ناصر الدین شاه[2] ،میرزا تقی خان امیر کبیر به اداره وزیر کاردانی بود که در اداره امور شایستگیهای زیادی از خود نشان داد.ناصر الدین شاه او را کشت وبه جایش میرزا آقا خان نوری را نشاند.

توده مردم نیز در ان عصر منشا هیچ اثری نبوده ،وجودشان کالعدم بود لکن چند اتفاق به ظاهر ساده برای اولین بار در پیشینه سیاسی ایران،پای مردم را نیز به میان کشید و آحاد مردم را وارد حیاط سیاسی تازه ای ساخت مردمی که از جور وظلم حکام داخلی و تعدی قدرتهای خارجی به تنگ آمده بودند،به یکباره در واقعه تحریم تنباکو وارد میدان سیاست شده ،با نظام حاکم در افتادند.

و سرانجام با مبازرات پی در پی قادر به لغو آن شدند.

در سالهای پایانی حکومت ناصرالدین شاه امتیازات زیادی به بیگانگان داده شد که باعث ناخشنودی ملت از حکومت قاجاریان و آغاز مبارزاتی گردید که در نهایت منجر به صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی گردید.

پس از ناصرالدین شاه در سال 1275 نوبت شاهی به پسرش مظفرالدین[3] رسید.با وجود اینکه این شاه جربزه پدر ش را نداشت و امیدی به نیکی حال ایران به دست وی نمی رفت.اما نسبت به نابسمانی اوضاع اظهار همدردی و نیکخواهی می نمود، و از ناتوانی کشور و آشفتگی کارها سخن رانده نویدها می دادو مردم نیز که پس از واقعه تنباکو از نزدیک در جریان امور قرار گرفته بودند، از این سخنان خوشدل می گردیدند .پس از رسیدن به حکومت نیز با عزل میرزا علی اصغر خان اتابک (امین السلطان)از صدارت و تأسیس چند مدرسه مدرن به همکاری امین الدوله و برخی اقدامات دیگر ، پادشاهی اصلاح طلب نشان میداد.در بهار سال 1278 امین الدوله از کار برخاست و مجدداٌ امین السلطان صدر اعظم شد و در این زمان بود که اولین وام با سود پنج درصد از روسها گرفته شدو همچنین داستان گمرک وبکار گماردن بلژیکیان مطرح شد.مردم مظفرالدین شاه را ساده دل و ناتوان شناخته و همه بدیها را از میرزا علی اصغر خان اتابک می دانستند.این مرد افزار کارش خوشرویی با مردم و دلجوئی از هواداران خود و پول دادن به ملایان و دیگران بودو بدین ترتیب کار خود را پیش می برد،ولی سرانجام آن افزار کار کند گشت و کسانی به دشمنی برخاستند که پول نمی گرفتند و فریب نمی خوردند.

بالاخره در اواخر شهریور 1282 بود که در اثر نارضایتی مردم اتابک از کار افتاد و عین الدوله بجای وی نشست.

عین الدوله بکار آغاز کرد،و چون در زمان اتابک یکی از نکوهندگان کارهای او بود مردم به او گمان نیک داشتند،اما کم کم بد رفتاری او نسبت به طلبه ها خبث نهادش را آشکار کرد و مردم به چگونگی رفتار عین الدوله و اندازه خود کامگی او پی بردند.

مهاجرت صغری در زمان عین الدوله تصویری از نوز و دیگر بلژیکیان بدست افتاد که درآن زنان و مردان بزمی ساخته اند و هر یکی از مردان رختی از رختهای ایرانیان را برتن کرده،وخود نوز نیز به شیوه ملایان عبا به دوش انداخته.دو سال بعد که این عکس بدست علما افتاد ،بهبهاتی و پیروان او فرصت را غنیمت یافته ،به بدگویی برخاستند و چندین نسخه از روی آن چاپ کرده میان مردم پراکنده گردانیدند.

در ظاهر افتادن نوز خواسته می شد اما هدف اصلی عزل عین الدوله بود.

در فارس نیز حکومت شاهزاده شعاع السلطنه بر دوش مردم سنگینی می کرد.

در مشهد نیز حکومت آصف الدوله به همان میزان ستمگرانه بود، به دستور او عده ای از سربازانش به سمت زائران امام رضا (ع) آتش گشودند[4] و در تهران نیز هفت،هشت تن از تجار ، توسط علاءالدوله ، حاکم این شهر ، به اتهام افزایش قیمت شکر به چوب و فلک بسته شدند.

در نتیجه تمامی این مظالم ، خاصه این اقدام آخر شمار عظیمی از تجار در مسجد شاه متحصن شدند و به فاصله کوتاهی ، تعداد زیادی از روحانیون به آنها پیوستند.

پس از چند روز تحصن و سخنرانیهای کوبنده سید جمال الدین واعظ اصفهانی و صلاحدید آقایان طباطبائی و بهبهانی قرار بر این شد که همگی در زاویه مقدسه حضرت عبدالعظیم (ع)مجاور شوند.

بدین ترتیب روز چهارشنبه شانزدهم شوال 1323 علما تهران به آنجا مهاجرت نمودند، که بعدها به مهاجرت صغری معروف شد.

عین الدوله وقتی دید رشته امور از هم گسیخته شده و روز بروز بر تعداد مهاجرین افزوده می شود،بناچار برای آقایان پیغام فرستاد که یکنفر امین از طرف خودتان بفرستید که شفاهاً با شاه مذاکره نماید،مردم ابتدا برادر آقای طباطبایی را انتخاب کردند ولی وقتی متوجه رابطه نهانی او با عین الدوله شدند،برای سخنان او ارجی قائل نشدند و سرانجام سفیر عثمانی را برای این کار برگزیدند.و درخواستهای خود را چنین نوشتند : 1 :نبودن عسگر گاریچی در راه قم 2 :بنای عدالتخانه ای در ایران 3: اجرای قانون اسلام درباره آحاد و افراد بدون ملاحظه از احدی 4:عزل مسیو نوز از ریاست گمرک ومالیه دولت 5:عزل علاءالدوله از حکومت تهران[5] کسروی در این باره میگوید:((آگاهی از این پیشامد بروزنامه های اروپا هم رسید و آن را با ستایشی از علماء یاد کردند،ولی آنها عدالتخانه را پارلمان یا مجلس شوری معنی کردند.[6] )) سرانجام کوچندگان صلاح را در بازگشت دیدند،اما خواهیم دید که به عدالتخانه تنها خرسندی ندادند و آخرین خواست خود را که مجلس میبود آشکار گردانیدند و روز جمعه بیست ودوم دی ماه با شکوه بسیار به شهر بازگشتند.

مهاجرت کبری عین الدوله مرد کم دانشی بود و برای او که در دربار خودکامه بزرگ شده بود گران می افتاد که نام قانون یا دارالشوری را بشنود، این بود که از درون ، نسبت به خواسته های مردم دشمنی می نمود و از بین درخواستها تنها علاءالدوله را از حکومت تهران برداشت و بقیه را به باد فراموشی سپرد.

بعد از آنکه مردم دیدند از طرف دولت خبری نمی شود،گروهی از علما نزد عین الدوله رفتند.آقای طباطبایی به عین الدوله فرمود: ((این عدالتخانه که ما مطالبه می کنیم اول ضررش بماها میرسد که دیگر مردم آسوده می شوند و ظلم نمی بینند ودیگر محتاج به ماها نمی باشند،ولی چون عمر من وتو گذشته است کاری بکنید که نام نیکی از شما در عالم بماند و در صحائف تاریخ بنویسند بانی مجلس و عدالتخانه عین الدوله بوده و از تو این یادگار در ایران باقی بماند[7].

))این سخنان نه تنها در او اثر نکرد بلکه از شنیدن نام مجلس ابروها درهم کشید.

بعد از مدتی با تبعید سید جمال وشیخ محمد واعظ توسط عین الدوله و کشته شدن سید جمال توسط سربازان عین الدوله ،چند روزی شهر ناآرام شد و عملاًحکومت نظامی جریان داشت تا اینکه بهبهانی وطباطبایی و صدر العلما وبرخی دیگران، ارشهر بیرون شده آهنگ ابن بابویه کردند.همه ملایان و طلبه ها و دیگران که در تحصن مسجد شاه حضور داشتند،در این سفر نیز همراهی نمودند.علما که هر روز بر تعدادشان افزوده می شد روز سی ام تیر بقم رسیدند.دو روز پس از رفتن به قم ،کسانی بقلهک رفته و از کارکنان سفارت خواهان اقامت در آنجا شدند.با موافقت نسبی سفارت عصر پنج شنبه 27 تیرماه نخست پنجاه تن از بازرگانان و طلبه ها بسرای سفارت در شهر رفته و در آنجا نشیمن گزیدند،اما بعد از چهار روز تعداد آنها تا سیزده هزار نفر بالا رفت و بازارها به یکباره بسته شد.متحصنین درخواستهای خود را به میانجیگری مستر گرانت دف شارژ انگلیس، به دولت چنین باز نمودند: 1 .معاودت علمای مهاجرین به تهران 2 .اطمینان بر اینکه احدی را به بهانه نخواهند گرفت وشکنجه نخواهند داد.

3 .امنیت مملکت 4 .افتتاح عدالتخانه 5 .

قصاص قاتل دو سید بزرگوار:[8] 5 .

قصاص قاتل دو سید بزرگوار:[8] افتتاح دار الشوری بالاخره با مقاومت مردم ،عین الدوله در روز هفتم جمادی الاول 1324 از صدر اعظمی کناره جویی نمود وشاه جای او را به مشیرالدوله سپرد وبرای رفتن به قم عضد الملک رییس ایل قاجار و حاجی نظام الدوله را برگزید.

مردم از آنجا که اعتمادی به شاه ودربار نداشتند،بازنگشتند تا اینکه دولت انگلیس به میانجیگری برخاسته، رسماً از دولت ایران درخواست کردکه هر چه زودتر به درخواستهای مردم پاسخ دهد.و(( روز یکشنبه سیزدهم مرداد (14 جمادی الثانیه) فرمانی را که امروز سردیباچه قانونهاست بیرون داد[9] )) ولی چون فرمان مشروطه صادر شد ، مردم از آن نارضایتی نمودند زیرا از یک طرف در آن نام ملت برده نشد واز طرف دیگر جمله های آن روشن نبود.

بدینسان نتیجه ای از فرمان بدست نیامد و چنین نهاده شد شب شانزدهم مرداد(17 جمادی الثانیه) نشستی از سران کوشندگان در خانه مشیرالدوله برگزار شود و در نتیجه آن نشست بود که شاه دوباره فرمان جدیدی صادر کرد.

روز شنبه بیست وششم مرداد،در سرای مدرسه نظام نشست با شکوه وارجداری برپا گردید.

این نشست برای گشایش مجلس چندگاهه(موقتی) بود،که میبایست نظامنامه انتخابات را بنویسند[10] بدینسان مشروطه در ایران پدید آمد ولی مردم بسیار از معنی آن دور بودند وخود درمانده بودند که چه انجام دهند.

مجلس موقّتی، هفته ای دو روز برگذار میشد.و نظامنانمه انتخابات نیز با وجود مخالفت هواداران خودکامگی در روز هفدهم شهریور به امضای شاه رسید و بدینسان دولت ایران در شمار دولتهای مشروطه درآمد.

پس از کشمکشهای فراوان ، سرانجام اولین مجلس شورای ملی در ایران روز 18 شعبان 1324.ق با حضور مظفر الدین شاه در کاخ گلستان گشایش می یابد.

(( در آن روز بر حسب دعوت رسمی که از طرف مشیرالدوله صدر اعظم شده مجلسی در عمارت سلطنتی در اتاق برلیان باغ گلستان منعقد وسلام عام برسم اعیان بزرگ برپا می شود.

تمام دوایر دولتی وسفرای خارجی با لباس رسمی حاضر می شوند جمعی از علما وتجار و اعیان حضور بهم میرسانند.

صندلی شاه را در وسط اتاق روبروی باغ گلستان گذارده اند.علما یک طرف می نشینند سفرا طرف دیگری می ایستند و شاهزادگان و وزرا طرف دیگر.

شاه ورود میکند مانند مرده متحرک ،او را بزحمت می آورند روی صندلی سلام می نشانند و این آخرین کرسی اوست...)) [11] سلطنت محمدعلیشاه روز 24 ماه شعبان شاه در اثر بیماری جان می سپارد .

بعد از فوت مظفر الین شاه فرزندش محمد علیشاه ،روز سوم ذیحجه 1324.ق بر تخت سلطنت نشست.

محمد علی شاه وقتی به سلطنت رسید ،برخلاف دورهولیعهدی که برای تثبیت موقعیت خویش ،از نهضت مشروطیت حمایت می کرد ،برآن شد تا نظام استبدادی را قدم به قدم تجدید کند(( تمایل انگلسیها به گوشمالی مجلس ، علاقه روسها به برچیده شدن بساط مشروطیت ایران و بالاخره علاقه مفرط شخص محمدعلی شاه به تجدید استبداد فعوامل اساسی تضاد فزاینده ای بود که به تدریج از آغاز سلطنت محمد علی شاه ،میان او و مجلس پدید آمد و سرانجام به ماجرای به توپ بستن مجلس و تجدید دوره استبدادی انجامید .[12])) دعوت مجدّد امین السلطان به صدارت ،عاملی دیگر برای اعلان جنگ با مجلس بود، از سوی دیگر در میان صف مشروطه خواهان خلل افتاده،علاوه بر دسته بندیهای سیاسی مجلسیان ، شیخ فضل اللّه نوری با شعار ((مشروطه مشروعه)) مخالفت خود را با مشروطه اعلام کرد و همراه جمعی دیگر ،در زاویه حرم عبدالعظیم بست نشستند.

روز یکشنبه 21 رجب اتفاق مهمی رخ داد ، امین السلطان که هنگام غروب همراه دو سید وجمعی از وزراء در مجلس حضور داشت ، بعد از اتمام آن در پایان شب هنگامی قصد سوار شدن به درشکه خود را داشت توسط عباس آقا صراف آذربایجانی بضرب گلوله از پا در آمد.کشتن او یک شاهکار بشمار می رفت زیرا با مرگ او دلهای درباریان نسبت به جایگاه آزادیخواهان پر از بیم وترس شد .و یک نتیجه دیگر کشته شدن اتابک بازگشتن حاجی شیخ فضل اللّه و دیگران به خانه های خودشان بود.

زیرا چنانکه پس از مرگ اتابک دانسته شد هزینه اقامت آنان در عبدالعظیم توسط او تأمین می شد.

با مرگ اتابک اوضاع ایران کمی آرام شد تا اینکه بحث امضای متمّم قانون اساسی مطرح شد.محمد علیشاه از امضا کردن آن امتناع می کند تا اینکه با پافشاری مردم گیلان و آذربایجان و تحصّن نمایندگان انجمنها در بهارستان ،سرانجام شاه مجبور به امضای آن می شود.

مجلسیان مشیرالسلطنه را از ریاست مجلس خلع می کنند و ناصر الملک را به عنوان رئیس الوزرا به شاه تحمیل می کنند، این عمل آنان خشم شاه را نسبت به مجلس افزونتر کرد .به همین دلیل دسته ای از ملایان مستبد و متنفذین دولت و اوباش را فراهم کرد تا در اطراف میدان توپخانه گرد آمده و با مشروطه خواهان به زدوخورد بپردازند[13].

اما این شرارت نتیجه بخش نبود و با شکست دربار وقول شاه مبنی بر مجازات آشوبگران و بر کناری اطرافیان ارتجاعی ، به پایان آمد.

پس از این کودتای عقیم مجلس تلاش زیادی برای بهبود روابط با شاه به عمل آورد، اما این ملاحظه کاری بیخردانه به ضرر آن تمام شد و باعث شد شاه فرصت طلب به همراهی شاپشال با فراهم کردن ملزومات نظامی زمینهء بمباران مجلس را فراهم کند و صبح روز شنبه بیست و چهارم جمادی الاول 1326 بریگاد قزاق زیر فرمان افسران روسی مجلس را به توپ بست.

((به نقشه های ارتجاعی شاه نه تنها حکومت روسیه،‌بلکه عده ای از ایرانیان لیبرال نیز که تا دیروز طرفدار مشروطه بودند، کمک کردند.

عده زیادی از ملاکین و روحانیون عالیرتبه تا موقعی که مشروطه را وسیله ای برای ازبین بردن نفوذ خارجیان می دانستند ، به پیرفت آن یاری نمودند.

عده زیادی از انقلابیون دیروزی با اسلحه های خود بصفوف اه پیوسته و درمبارزه علیه مشروطه از دشمن خارجی( روسیه تزاری) با تشکر و امتنان استقبال بعمل آوردند...[14])) مجلس اول ضعفهای بیشماری داشت که برای نمونه به چند مورد آن اشاره می کنیم : 1 .عدم توانایی سازنده 2 .

تلاش جهت غصب وظایف اجرایی 3 .

عدم شایستگی اعضا 4 .

سوء استفاده قرار گرفتن آزادی مطبوعات و بسیاری از موارد دیگر[15] فتح تهران و گشایش مجلس دوم: بعد از به توپ بسته شدن مجلس مبارزات مردم شکل منسجم تری به خود گرفت.

آزادیخواهان تبریز به رهبری ستارخان پرچم انقلاب را بر افراشته و ناراضیان روس در قفقاز نیز به یاری آنان شتافتند.

محمد علی شاه برای سرکوبی قیام نیروی عظیمی به سمت تبریز گسیل کرد اما مجاهدان با سرهای پرشور و دلهای پاک به کوشش برخاسته و با رهبری ستارخان وباقر خان خود را نیرومند ساخته و از عین الدوله و لشکریان او هراسی به دل راه نداده به مبارزه برخاستند و بالاخره توانستند بعد از چهار ماه کوشش بر دولتیان پیروز شوند و مشروطه پس از آنکه بیم برافتادنش می رفت،بدینسان نیرومند گردید.

انقلابیون قفقاز پس از بمباران مجلس به دست لیاخوف ، به ایران آمده و در برابر اتحاد شاه ایران با تزار روس ، جبهه متحد توده های زحمتکش قفقاز و ایران را تشکیل دادند و در دفاع تبریز ، فتح تهران و در تمام حوادث بعدی انقلاب ایران نقش اصلی را بازی کردند.[16] انقلابیون با استفاده از موقعیت ، مشروطیت را اعلام کردند.

اهالی وسربازان به یاری مشروطه خواهان قیام کردند و بعد از تصرف رشت با نیروی بیشتر وارد قزوین شدند و آنجا را نیز به تصرف خود درآوردند و بعد از آن به سمت پایتخت حرکت کردند و با مقاومت زیاد ،آنجا را تسخیر کرده و نمایندگان مجلس را که توسط شاه زندانی شده بود آزاد کردند و پرچم انقلاب را بر فراز خرابه های مجلس بر افراشتند .

در این زمان محمد علی میرزا چاره ای جز پناهندگی به اربابان روس خود نداشت ، با حکم مجلس عالی از سلطنت خلع و پسر خردسالش که بیش از سیزده سال نداشت با عنوان احمد شاه به سلطنت ایران منصوب و عضدالملک رئیس ایل قاجار به نیابت سلطنت برگزیده شد و مجلس دوم در دوم ذیقعده 1327، هفده ماه پس از بسته شدن مجلس اول با حضور شاه جوان گشایش یافت.

علل پیدایش مشروطه از یک قرن پیش از ظهر مشروطیت وقایع و حوادثی در ایران وجهان به وقوع پیوست که هر یک کمک مهمی در پیدایش مشروطیت و انقلاب آزادی ایران نمود.

دسته ای از این عوامل منشا داخلی داشتند و گروه دیگر علت خارجی که در اینجا به توضیح هر کدام میپردازیم: الف: عوامل داخلی 1.

مسافرت ایرانیان به کشورهای مترقی: تا پیش از مشروطیت ،تعداد ایرانیانی که به کشورهای متمدن مسافرت کرده بودند از چند صد نفر تجاوز نمی کرد و اکثر آنها برای کسب وتجارت به آن کشورها رفت وآمد داشتند و چند نفری هم برای تحصیل و عدهای هم از طرف دولت ماموریت داشتند .ترقیات مادی و معنوی کشور های اروپایی به حدی بعضی ایرانیان را مفتون خود ساخته بود که حتی ناصرالدین شاه هم که مرد مستبدی بود، در سفرهایی که به فرنگستان کرد نتوانست تحت تاثیر ترقیات گوناگون و جلوه تمدن وآثار علوم که جملگی زائیده عدالت و قانون بود ، واقع نشود پس از مراجعت از فرنگستان بر آن شد که عدالتخانه ای بر پا کند و مجلس مشاوره ای تاسیس نماید ولی تمایل قلبی و به استبداد و خودسری نفوذ فوق العاده روحانیون و شاهزادگان مانع آن منظور شد.[17] 2.ایجاد حزب فراموسون در ایران ، تا قبل از پیدایش حزب فراموسون در ایران ، ایرانیان از افکار نوین و فلسفه جدید و عقاید احزاب مترقی اروپا و علل اختلافات فکری و انقلابات اجتماعی اطلاع نداشتند.

عده ای از رهبران بزرگ مشروطیت و موسسین انقلاب ملی، در آن حزب شرکت داشتند.

حزب فراماسون در زمان سلطنت ناصرالدین شاه در ایران تاسیس گردید و عده ای در آن شرکت داشتند ولی پس از کشته شدن او، حزب مذکور رونق بیشتری پیدا کرد و بعضی از فرانسویان از جمله دکتر ارل در توسعه آن همت گماشت و چند نفر از شاهزادگان مستبد برای آنکه تکیه گاهی داشته باشند، در آن حزب عضویت یافته بودند.

میزرا صالح شیرازی اولین فراماسونر ایران بود که نخستین چاپخانه را در ایران به راه انداخت[18].

فراماسونرها با سردادن ندای آزادی، برایریو برادری خود را در کنار سران نهضت جا زدند و از درون زمینه سازش با استبداد و ارتجاع و استعمارگران و خاموش ساختن انقلاب را فراهم ساختند[19].

3.واگذاری انحصار توتون و تنباکو:[20]تجارت توتون با منافع بورژوازی ایران بستگی داشت.

مردم ایران این امتیاز را مقدمه ای برای فروش کشور به خارجی ها تلقّی نمودند.

در تمام شهرها نمایش شور انگیزی بر پا شد.

در خیلی از نقاط برخوردهای مسلحانه ای با پلیس پیش امد.

ولی چندی نگذشت که تمام اغتشاشات به زور اسلحه سرکوب شد.

از اینرو مردم متوسّل به طریقه دیگری از مبارزه شدند،تصمیم بر آن شد تا موقعیکه این امتیاز لغو نشود ، از مصرف توتون خودداری نمایند.

این تحریم نزدیک دو ماه طول کشید.تجّار توتون فروش دکّانها را بستند حتّی در حرمسرای شاه، زنان از قلیان کشیدن خودداری کردند.

این تحریم غیر منتظره که برای کمپانی خارجی ضربه جبران ناپذیری بود ،نقطه شروع مبارزه طولانی بورژوازی لیبرال با استبداد شاهان بود .

4.اقلیّتهای مذهبی : طبعا در کشورهایی که آزادی و قانون نییست طبقاتی که در اقلیت مذهبی هستند مورد فشار و طعن عامه مردم قرار می گیرند ، مخصوصاًٌ در ممالک شرقی و مسلمان نشین که مردم بیشتر به عقاید مذهبی علاقمند هستند تا به وطن وآب و خاک.

در ایران هم یهود ، ارامنه ، زردشتی و طرفداران مذاهب جدید از فشار و صدمات عامه مصون نبودند و دولتهای وقت هم نسبت به آنها بیرحمیهای زیادی روا داشتند.

فشار روحانیون و عامه مردم به طبقاتی که در اقلیت بودند طبعاً آنها را مایل به یک حکومت آزادیخواه و قانونی نمود و امیدوار بودند که تحت لوای قانون از ضلمهایی که به آنها می شد رهایی یابند ودر عقیده وایمان خود آزاد باشند.

در بررسی علل پیدایش مشروطه می توان به عوامل دیگر نیز اشاره نمود از قبیل: نبودن مطلق هیچ نوع آزادی و دیوانخانه در ایران ، انحصار جان ومال مردم توسط حکام وکدخدایان جنایتکار، بخشیدن القاب و فروختن حکومتها و مناصب ، اغتشاش امور مالیه ، سفًاکی وظلم بعضی حکًام ،دادن امتیازات گوناگون به بیگانگان و بسیاری موارد دیگر.

ب: عوامل خارجی 1.انقلاب کبیر فرانسه:[21] انقلاب کبیر فرانسه را که باید یکی از مهمترین حوادث سیاسی و اجتماعی جهان دانست ،در بیداری ملل مختلف از خواب غفلت و ویران کردن کاخ بیداد و نجات مردم از بندگی و استبداد و به دست آوردن آزادی و حقوق حقّه بشریّت نقش بسزایی داشت.ملّتی که در آن زمان تعداد افرادش از بیست وپنج میلیون تجاوز نمی کرد ،در برابر قدرت حکومت مستبد و نفوذ فرقه کاتولیک وسلطه پاپ ، با نیروی ایمان قیام نمود و تمام دشمنان داخلی را به وادی نیستی فرستاد و بسیاری از دولتهای بزرگ را شکست داد و پرچم آزادی را با سربلندی و افتخار بر بالای کاخ بزرگترین سلاطین جهان بر افراشت.

طبعاً کشورهای دور دست مخصوصاً ممالک آسیایی که فرسنگها از آن کانون آزادی دور بودند ،نتوانستند از آن نعمت عظمی بهره زیادی ببرند، ولی با وجود همه موانع ومشکلات ، اندکی از آن روشنایی بر قلوب مردمان سایر کشورها پرتو افکند و افکار نوینی در میان روشنفکران بوجود آورد.

ایرانیان نیز از نعمت بی نصیب نماندند و این فکر نوین بوسیله چند تن از مردان انقلابی فرانسه در این کشور باستانی راه یافت.

2.انقلابات روسیه: انقلابات روسیه که یک قرن پیش از انقلاب مشروطیت ایران شروع شده بود مانع بزرگی بود که روسها بتوانند با خیال راحت به جهانگیری بپردازند و طبع مستبدانه خود را آنطور که مایل بودند بر سر سایر ملل تحمیل کنند.

روشنفکران ایران که از فشار روز افزون دولت روسیه به ایران و مداخله مامورین آن دولت در امور در امور داخلی این کشور بجان آمده بودند ،انقلاب آزادیخواهان روسیه را با نظر تحسین می نگریستند و موفقیّت آزادمردان آن دیار را خواستار بودند.

3.مشروطیت ژاپن: کشور ژاپن که در اقصای شرق جای داشت با دریاهای بی پایان احاطه شده بود و در گمنامی می زیست ،در نتیجه پیدایش مشروطیت در آن کشور ، به طرقیّات فوق العاده نایل گشت و در امور اجتماعی ،فرهنگی و صنایع پیشرفت شایانی نمود و توجّه جهانیان را به سمت خود جلب کرد .

نویسنده تاریخ بیداری ایرانیان ضمن اشاره به این واقعه چنین می گوید:(( میکادوی جوان در سال سوم سلطنت خود مسافرتی به اروپا کرد و شیفته ترقیّات آنجا شد .با دقّت وبررسی به این نتیجه رسید که تمام این ترقیّات به واسطه اتحاد ملت ودولت و عدم استبداد است.

مصمم شد که در مملکت خود همان رسم را مجری دارد اما بخوبی ملتفت بود که به یک ملت وحشی بی علم وتربیت نمی توان آزادی داد و از یک مشت مردمان جاهل نمی توان امیدواری حاصل کرد.

پس در کمال عجله تربیت را پیشنهاد همّت ساخته هزاران معلم ماهر از هر علم وصنعت از ممالک فرنگ به ژاپون خواست وکرورها شاگرد از ژاپون به مدارس فرنگ فرستاد...در سنه 1889 که هفده سال قبل باشد ،دید ملت قدری عالم شده است که میتواند از عهده امورات خود برآید.فوراًاعلان وحکم مشروطیت وآزادی داد.[22])) رهبران وپیشگامان نهضت مشروطه کسروی رهبران مشروطه را از این گروهها می داند:علما،دولتیان ودرباریان و درس خواندگان[23] علما شامل دو گروه بودند:دسته اول آیت الّله طباطبایی وبهبهانی[24] و مجتهدان برجسته ای مانند صدر العلما،حاج شیخ مرتضی آشتیانی و سیّد جمال افجه ای که از درون به کشور دلبستگی می داشتند و برای رهایی آن از دست دربار خودکامه ،مشروطه و مجلس شوری را لازم می شماردند.این دسته معنی واقعی مشروطه را نمی دانستند و آن را بدانسان که در اروپا بود نمی طلبیدند و از کشورداری و چگونگی پیشرفت توده و اینگونه اندیشه ها بسیار دور می بودند.

یکدسته دیگر از علما معنی مشروطه را هیچ ندانسته و نسبت به کشور و توده هم دلبستگی نداشتند و ورود آنها به جمع مشروطه خواهان به آرزوی رواج شریعت و پیشرفت دستگاه خودشان بود و در نهایت نیز مشروطه را مخالف با اسلام و اصول دین معرفّی نمودند و مشروطه خواهان را کافر وبی دین خواندند.حاج شیخ فضل الّله نوری که با محمد علیشاه در مخالفت با مشروطه هم عهد وپیمان بود و از او مقداری زیادی پول گرفته بود، سردستگی مخالفین را قبول و هر روز عدّهای از طلّاب را در خانه خود جمع کرده وشکم آنها را از سفره رنگین که با پول شاه مستبد تهیه می شد سیر کرده به بدگویی از مشروطه خواهان پرداختند.

درباریان ودولتیان گروه دیگری بودند که می کوشیدند برموج انقلاب سوار شوند .آنها فقط به فکر سود شخصی خود بودند و کاری به کار کشور ومردم نداشتند .این افراد در برابر بیگانگان فروتن ونسبت به مردم خود ستمگر بودند این افراد مخالف در سایه دورویی و دغلکاری وارد این جنبش شدند و و ظاهراً نسبت به وضع کشور وملّت اظهار دلسوزی می کردند.

این افراد مخالف نظام آزادی بودند و در افق سیلسی شان ، حکومتی جز حکومت استبدادی نمی دیدند.[25] عین الدوله ،ارفع الدوله و محتشم السلطنه نمونه های شاخص این دسته حکومتگران بودند.این افراد تحت تاثیر اندیشه هایی چون آزادیخواهی قرار نمی گرفتندو با مفاهیمی مثل تجدّد بیگانه بودند .آنها به سوی حکومت استبدادی گرایش داشتند وبیش از هر چیز نگران منافع سیاسی و اقتصادی خود بودند ،امّا چون می دیدند که پایه های نظام کهن لرزان است،از روی ترس یا مصلحت خود را طرفدار مشروطیت نشان می دادند.

آنها مشاغل بالا را تحت تصرّف خود درآوردند .امّا هرگز دل به کار نبستند و نتیجه ای جز زیان برای کشور به بار نیاوردند.

دسته سوم از رهبران مشروطه از میان روشنفکران سر برآورده بودند،که مسئولیت آگاه گردانیدن مردم را بر عهده داشتند .زیرا مشروطیت در ایران پدیده تازهای بود ومردم آگاهی چندانی از آن نداشتند ،این وظیفه روشنفکران بود که مردم را با معنی درست مشروطه و مجلس آشنا سازند.یکی از این روشنفکران طالبوف بود .عبدالرحیم طالبوف از مردمان تبریز بود که در جوانی به قفقاز رفت این مرد از دانشمندانی بود که از فیزیک،شیمی ،ستاره شناسی و مانند اینها آگاهی بسیار می داشت و دو کتاب او به نامهای کتاب احمد و مسالک المحسنین تاثیر زیادی در بیداری ایرانیان گذاشت.

علاوه بر طالبوف ،میتوان از(( ملکم خان نظریه پرداز اصلاحات ،سید جمال الدین اسد آبادی بنیانگذار اندیشه اتحاد اسلام ،میرزا فتحعلی آخوندزاده ،سکولاریست دو آتشه ،میرزا آقاخان کرمانی نظریه پرداز ناسیونالیسم ایرانی ،مستشار الدوله تبریری آشتی دهنده سنّت وتجدّد و میرزا تقی خان امیرکبیر اصلاح طلب عملگرا نام برد.[26])) روزنامه نگاران دسته دیگر روشنفکران بودند .اینان بجای ترویج آگاهی سیاسی در جامعه از آموخته های کهن خود مانند فلسفه و تعالیم صوفیه سخن می گفتند و مشروطه را در لفافی از این گونه مطالب می پیچیدند.

روزنامه ها در ابتدا دولتی بود اما پس از آن تکان و پیشرفت ،چند روزنامه دیگر پدید آمد که مهمترین آنها حبل المتین،تربیت ،پرورش و الحدید بود.گفتار این روزنامه ها مایه بیداری افراد بسیاری می شد.

فریدون آدمیّت رهبران مشروطه را در قالب سه عنصر اجتماعی می گنجاند:ترقّی خواهان روشنفکر ،علما و بازرگانان .

عنصر روشنفکر نماینده حرکت ترقّی و آزادیخواهی بود، تحرک فعلی داشت و زمینه اش از نسل پی فراهم گشته بود.

فعالیت عنصر روحانی در آرایش دینی با روح سیاسی جلوه می کرد.

ماهیت آن بیشتر انفعالی بود و کمتر فعلی و در نهایت عنصر تاجر که در پی تامین حقوق مالی و جانی مردم، مخالف نفوذ اقتصادی بیگانگان بود.[27] انقلاب مشروطیت در نتیجه مظالم و فشار شاه و مأموران دولتی بر توده های محروم و نیز بر اثر مداخلات بیگانگان در امور کشور به وجود آمد.

بحث تجرد و مذهب و نیز تطبیق قوانین مشروطه با اسلام عنوان دیگری بود که از زمان بر پایی مشروطه مطرح د که مخصراً به توضیح هر کدام می پردازیم: 1.

عدم رضایت از اوضاع اجتماعی و مبارزه با استبداد شاه و درباریان: دولت قاجار هیچ توجهی به بهبود کور نداشت و عمال حکومت نیز فقط نسبت به خواسته های خودشان احترام قایل بودند و برای حصول این مقصود از هیچگونه جور و تعدی و چپاول در حق مردم و اموالشان مضایقه نمی کردند.

در اثر این عوامل اوضاع کشور چه از لحاظ کشاورزی و چه از نظر اقتصادی رو به انحطاط نهاده بود.

خزانه دولت خالی بود و برای اداره دستگاه استبدادی در عوض اعطای انحصارات و امتیازات از بیگانگان استقراض می شد.

به این ترتیب کشور به یک بازار حراج تبدیل شده بود و دولتمردان آن در مقابل دول اجنبی تسلیم و زبون و دربرابر مردم سفاک و قهار بودند.

هاشم محیط مافی درباره رفتار حکام ایالات در عصر قاجار می نویسد :(( شاهزاده ها به محص ورود به ایالت سیاستشان این بود که چند نفر از مقصرین با افراد بی نسبت و پناه را به انواع سیاست های فجیع از قبیل شقه کردن، گوش بریدن، مهار کردن، در توپ گذاشتن و در کوچه و بازار گردانیدن ، اهالی آنجا را می ترسانیدند که قدرت شکایت به شاه و صدر اعظم را نداشته باشند بعد شروع به غارت گری می کردند، حبیب اهالی آن ایالت را خالی و جیب خودشان را پر می کردند[28].)) روشنفکردان عصر با درک این همه جور و استبداد، با مطالعه در ملل متمدن غرب بحث آزادی را پی کشیدند و آن را یگانه ابزار برای مقابله با دژخیم استبداد دانستند.

آزادی از دید آنان شامل مباحثی در زمینه دموکراسی اجتماعی و سیاسی چ.ن آزادی قلم، بیان، افکار، احزاب، قانون خواهی و حکومت قانون، لزوم تعلیم و تربیت زبان و به رسمیت شناختن پاره ای حقوق اجتماعی برای آنان بود.

2.

مبارزه با استعمارگران و نکوهش مداخلات ناروای آنان در کشور: حکومت فاجار عرصه کشمکش پایان ناپذیر روس و انگلیس در ایران بود.

نفوذ سیاسی انگلستان در ایران بعد عقد معامده پاریس مقدمه به دست آوردن امتیازات اقتصادی بزرگی برای اتباع آن دولت گردید چنانکه در سال 1359 هجری انحصار فروش دخانیات در ایران به یکی از اتباع دولت انگلیس داده شد و همین امر مقدمه بروز نهضت جدیدی در میان طبقات مردم گردید[29].

دولت روسیه نیز پس از تحمیل عهدنامه شوم ترکمنچای به ایران در پیش گرفت و در همان حال از کلیه نیروهای مادی و معنوی ایران برای رقابت با انگلستان و مبارزه استعماری با آن دولت استفاده کرد[30].

به این ترتیب این دو دولت در مدت دو قرن عصاره این کشور را کشیدند و آنچه نیرو داشت، تحلیل بردند.

هر قدمی که در راه اصلاحات می خواست بر دارد، سدی در مقابل آن ایجاد کردند و هر اندیشه ای که برای بهبود اوضاع ناگوار خود می پروراند به مقاومت بر می خاستند.

ایرانیان از این دو دولت بزرگ نفرت شدید داشتند و با مبارزه و جانفشانی در راه وطن و ابراز احساسات وطن دوستانه به مبارزه با استعمار بیگانه پرداختند.

مردم شهرهای مختلف ایران از جمله تبریز، گیلان و تهران در راه حفظ وطن در برابر هجوم بیگانه جانفشانیهای زیادی از خود نشان دادند تا اینکه توانستند درخت تنومند وطن را با خون خود شاداب و زنده نگهدارند.