دانلود ‫پروژه مطالعات مقدماتی فاز صفر سالن فرهنگی آموزشی شهرک نفت سرخس

تاریخچه سرخس جفرافیای تاریخی جلگه سرخس از لحاظ موقعیت جغرافیایی در گوشه شمال شرقی خراسان و بین مرو و نیشابور قرار گرفته است و در حقیقت مرز خراسان غربی و شرقی را تشکیل می داده است .

در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی شهر سرخس بدین گونه توصیف شده.

“ شهرسرخس در کنار کوتاه ترین راه طوس به مرو بزرگ در ساحل راست یعنی ساحل خاوری رودخانه مشهد واقع است این رودخانه را امروز «تجند» گویند ظاهراً جغرافی نویسان قرون وسطی از این رودخانه اسم نبرده اند و چنانکه بیان شده از باتلاقهای حوالی کوچان بر می خیزند و نخست به سمت جنوب خاوری سیر نموده از مشهد میگذرد و پس از آنکه قریب صد میل از مشهد دور شد از سمت جنوب شاخه بزرگی بنام رودهرات به آن ملحق می گردد ،‌سپس به سمت شمال جاری می شود و به سرخس می رود و مقداری که به سمت شمال پیش رفت در طول جغرافیایی «ابیورد» در محلی موسوم به «اجمه» در کویر فرو می رود و آنجا نیزار و بیشه است.

اصطخری و ابن حوقل رود تجند را فاضل آب رود هرات شمرده اند .

ابن رسته نیز همین عقیده را دارد و گوید چون رود هرات ( یعنی قسمت پائین تجند ) به دو فرسخی می رسد سه رودخانه ای از آن جدا گردیده به آن شهر جاری می شود بعلاوه نهرهای چندی از آن جدا می شود که ولایت سرخس را آب می دهد و مهمترین آن نهرها «خشکرود» نام دارد که پل سنگی عظمی بر آن بسته شده است ولی اکثر فصول سال در آن نهرها حتی در نهر بزرگی که به سرخس می رود ، آب نیست .

سرخس در قرن چهارم شهری بزرگ باندازه نصف مرو بود و آب و هوایی خوش داشت .

در چراگاهایش شتر و گوسفند بسیار بود و چون آب فراوان نداشت کشتزارهایش اندک بود.

مقدسی گوید مسجد و بازاری نیکو دارد و در حومه اش باغهای بسیار است قزوینی گوید سرخس شهری بزرگ و پر جمعیت است و اهالی آن در ساختن دستارها و مقنعه های زر دوزی شده مهارت خاصی دارند و مصنوعات آن ها به ممالک دیگر صادر می شود در قرن هشتم حمد ا..مستوفی در باره سرخس گوید «دور باروش پنج هزار گام است وقلعه ای محکم از خاکریز دارد و هوایش گرمسیر است و آبش از رودخانه ای که از هری به طوس می آید و عظیم و نیکو و هاضم و از میوه هایش انگور و خربزه نیکوست.” آنچه مشخص است آنست که موجودیت سرخس به دوران قبل از اسلام باز می گردد ولی متاسفانه از سابقه تاریخی پیش از اسلام سرخس اطلاعات صحیحی برجای نمانده است ولی قرائن و شواهد تاریخی گواه آنست که سرخس در آغاز اسلام بواسطه موقعیت نظامی و اقتصادی ، وسعتی عظیم داشته است و از آنجائیکه در آن زمان بین دو مرکز سیاسی و اقتصادی مرو و نیشابور ارتباطات وسیع سیاسی و تجاری برقرار بوده و از آن جهت که کالاهای تجاری از سمت چین به اروپا منتقل می شده و جاده موسوم به جاده ابریشم را تشکیل می داده است و سرخس که بر سر این شاهراه ارتباطی قرار داشته از موقعیتی بس عظیم برخوردار بوده و به همین دلیل جهانگردان متعددی در راه عبور خود از جاده ابریشم از این شهر نیز دیدار داشته اند که گزارشات آن را در سفرنامه های خود ذکر کرده اند .

به طور یقین شهر سرخس در دوران شکوفایی جاده ابریشم از رونق خوبی برخوردار بوده و بازار آن با بازارهای معتبر در خراسان برابری می نموده و انبارها و کاروانسراها ی بزرگی را در خود جای می داده است که این رونق و آبادانی با ضعف سلسله سلجوقیان ،‌اهمیتش را از دست داد تا اینکه در سال 1921 میلادی همزمان با استقرار از دولت شوروی در سرزمین روسیه ، در طی قرار دادی رودخانه تجن به عنوان رودخانه مرزی شناخته می گردد و روسها زمین های مغرب رودخانه را با تاسیسات مربوطه به دولت ایران واگذار می نمایند و از این دوره به بعد آرامش نسبی در سرخس مشاهده می شود ولی به سبب اینکه اهمیت ارتباطی چندانی نداشت ،‌مردم منطقه با دامداری و کشت وزرات دیم معاش خود را می گذراندند به سبب دور افتادگی و عدم توانایی دولت وقت در وضعیت مناسبی به سر نمی بردند ولی با استقرار برخی ادارات دولتی و بخصوص واگذاری اراضی خالصه به آستان قدس رضوی ،کشاورزان و دامداری و ارتباطات منطقه گسترش قابل توجهی نمود .

درمرزهای شمالی کشورما ، شهرسرخس تا حدودی از انزوا به درآمده و هم اکنون تبدیل به یکی از مراکز مبادله کالا با جمهوری های تازه استقلال یافته و درآسیای میانه گشته است و امید آن است که با توسعه تجارت ،‌این شهر مجدداً اهمیت جهانی در خور خود را بیابد و این اهمیت از آنجا سرچشمه می گیرد که جمهوری های آسیای میانه در مجموع و در بخش های صنعتی ،‌علمی ، کشاورزی ، ارتباطی و نظام بازرگانی دارای مزیت های خاص می باشد که می تواند برای ایران دارای منافع سرشاری باشد .

سرخس از طرفی به سبب دارا بودن آب و هوای نسبتاً ملایم بخصوص در زمستان می تواند واجد جاذبه های مناسبی بخصوص در زمستان باشد و از طرف دیگر با توجه به مجموعه قابلیت ها و امکانات کل منطقه اعم از منطقه اکو و نقش ویژه ایران در اکو و همچنین امکانات بالقوه آسیای میانه و نقش سرخس در ارتباط با مجموعه فوق ،‌نه تنها دارای نقش ویژه ای در منطقه باشد بلکه اهمیت آن با توجه به مجموعه یاد شده دارای نقشی مناسب در عرصه مبادلات بین المللی باشد و به همین دلیل است که در کنفرانس بین المللی، 52 منظقه آزاد جهان که بوسیله بانک جهانی برگزار گردیده سرخس بعنوان یکی از سه منطقه آزاد آسیا وبا نقش ویژه انتخاب گردید .

موقعیت سرخس در منطقه منطقه سرخس در گوشه شمال شرقی استان خراسان ودر مجاورت مرز جمهوری تازه استقلال یافته ترکمنستان واقع گردیده ،‌از طرف شمال و شرق به کشور ترکمنستان و از مغرب به شهرستان مشهد و از جنوب به بخش جنت آباد تربت جام محدود گردیده است .

این شهرستان تا سال 1368 یکی از بخش های تابعه شهرستان مشهد به شمار می رفته و درحال حاضر یک شهرستان مستقل بشمار می رود و دارای 2 بخش ، 6 دهستان و 148 آبادی و روستا با 5000 کیلومتر مربع مساحت می باشد.

مرکز این شهرستان شهر سرخس می باشد که ازمشهد 185 کیلومتر فاصله دارد .

حد طبیعی منطقه در جنوب رودخانه کشف رود و حد شرقی را رودخانه تجن و حدود طبیعی غربی و جنوب غربی را آخرین امتدادهای ارتفاعات کپه داغ مشخص می نماید در فاصله 40 کیلومتری از مرکز سرخس در جنوب و غرب ارتفاعاتی به نام های گرزمه ،‌سرخس وجود دارد ود رگردنه مزدوران به بعد صحرای قره قوم که اکثر آن در جمهوری ترکمنستان قرار دارد واقع شده است .

بر اساس پهنه بندی اقلیمی ایران ، سرخس با زمستان های نسبتاً ملایم و تابستانهای بسیار گرم در منطقه نیمه گرمسیری قرار دارد و اکثر بارندگی های آن در زمستان صورت می گیرد .بادهای مؤثر این منطقه عبارتند از باد 120 روزه که معمولاً در اواخر ماه از جهت شمال و شمال شرقی می وزد و موجب طوفانهای گردو خاک و حرکت شنهای روان می شود .مهمترین رودخانه های این منطقه رودخانه تجن می باشد که از تلاقی کشف رود و هریررود درمحل پل خاتون تشکیل یافته است و نقش اساسی در توسعه و آبادانی سرخس داشته است و بوسیله کانالهایی وظیفه را بعهده داشته است .

جغرافیای طبیعی سرخس در منطقه شهرستان سرخس با وسعت تقریبی 5472 کیلومتر مربع معادل 7/1% مساحت استان خراسان در شمال شرق ایران و استان خراسان قرار گرفته است.

این شهرستان از سمت شمال و شرق با صحرای قره قوم در کشور ترکمنستان هم مرز بوده است .از نظر طبیعی این شهرستان از سمت شرق به رودخانه تجن ، از جنوب به رودخانه کشف رود از غرب به ارتفاعات کپه داغ که دنباله کوههای هزار مسجد است محدود می باشد.

این شهرستان از شکل کلی زمین به سه قسمت مجزا قابل تقسیم می باشد.

که عبارتند از کوهها، تپه ها و جلگه های پایکوهی سیلابی.

شیب و عوارض طبیعی در دشت سرخس ارتفاعات با جهت شرقی و غربی دارای حد اکثر ارتفاع حدود 1500 متر بوده و به سمت غرب به ارتفاع آن افزوده می گردد .شیب عمومی دشت سرخس متاثر از ارتفاعات فوق بوده و با ارتفاعی در حدود 300 الی 500 متر ازسطح دریای آزاد و با شیبی ملایم به سمت رودخانه تجن کشیده شده است .جهت عمومی شیبها به سمت شرق و جنوب شرقی است .

وضعیت زمین شناسی بررسی خصوصیات زمین شناسی درمطالعات برنامه ریزی شهری و منطقه ای از جنبه های کلی زیر قابل بررسی است .

مشخص نمودن نوع خصوصیات رخنمونهای سنگی ارزیابی خطرات زمین شناسی لازمست خصوصیات زمینی که قرار است پروژه عمرانی بر روی آن در داخل آن احداث شودو یا زمینی که مصالح موردنیاز صنعت از آن استخراج می گردد شناسائی شود بطور کلی زمین شناسی اطلاعات کلی زیر را در اختیار طراحان قرار می دهد .

وضعیت پستی و بلندی زمین جنس سنگها و خصوصیات مقاومتی و توان باربری آنها خصوصیات آبگذری سنگها پتانسیلهای معدنی موجود درمنطقه محدوده مورد بررسی واقع در منطقه به سرخس در واحد زمین شناسی کپه داغ - هزار مسجد جای می گیرد.ساختمانهای زمین شناسی غالب در کپه داغ چین خوردگی های ملایم و کشیده ای هستند که محور اکثریت آنها امتداد تقریبی شرقی - غربی دارند.

این سنگها مقاومت بسیار پائینی در مقابل در فرآیند های هوازدگی وفرسایش از خودنشان می دهند بنابر این براحتی فرسوده و حمل شده و زمین های پستی را ایجاد کرده اند این واحد در جنوب شهرستان سرخس در حوالی رودخانه کشف رود و دشت مرزداران گسترش دارد .لیتولوژی فوق الذکر در مقابل بارگذاری نیز مقامت پائینی داشته و پتانسیل بالایی جهت ایجاد لغزش و سایر خطرات زمین شناسی از خود نشان می دهد .

واحد های آهکی و مقاوم موجود در ناحیه سبب اقتصاد شکوفا و ثروت عظیم کشور شده است .

سنگ آهک متخلخل موسوم به سازند مزدوران ،‌سنگ مخزن ذخایر عظیم هیدرو کربوری ناحیه سرخس است در برخی نقاط مثل روستای بزنگان حفرات این واحد سنگی توسط آب پر شده و ذخایر آب کارستی را در اختیار چشمه های طبیعی منطقه قرار می دهد.

علاوه بر آن از این گونه سنگها بعنوان سنگ تزئینی و نما نیز استفاده می شود که در اقتصاد ناحیه جایگاهی برای خود ایجاد کرد ه است از نظر تاریخچه لرزه خیزی در مجموع شهرستان سرخس و علی الخصوص شهر سرخس و محدوده اراضی منطقه در پهنه با خطر متوسط قرا رگرفته است سازمان زمین شناسی کشور بزرگترین زمین لرزه ثبت شده که شهر سرخس تاکنون تجربه کرده ،‌بزرگی کمتر از 5/5 درجه در مقیاس ریشتر داشته است در شعاع 150 کیلومتری از شهر سرخس گسل لرزده باغان - گرماب قرار دارد که وقوع دو زمین لرزه 15 اکتبر 1948 و یکم می 1929 عشق آباد و باغان را به فعالیت این گسل نسبت می دهند ، بنابر این لازمست که در ایجاد ابنیه فنی و خدماتی در محدوده توسعه شهری و منطقه ضریب اطمینان مورد قبول در مقابل زمین لرزه های احتمالی در نظر گرفته شود .

بررسی تحولات اجتماعی اقتصادی شهرستان سرخس جمعیت و اشتغال افزایش قابل توجه جمعیت در شهرستان سرخس در سالهای آتی ، ضرورت ایجاد مشاغل جدید را در این شهرستان مطرح می سازد ، علاوه بر این ضرورت تحدید جمعیت شهر مشهد گسترش فعالیتهای اقتصادی در شهرستان سرخس را موکداً توصیه می کند .شهرستان سرخس که از سال 1370 به عنوان شهرستان مستقل موجودیت یافته است ، قبلا‌ً به صورت یک بخش از شهرستان مشهد به حساب می آمد 37 در صد جمعیت این شهرستان شهر نشین و 63 در صد روستایی است ، تنها نقطه شهری شهرستان سرخس ، شهر سرخس است که از سال 1355 جزء نقاط شهری کشور به حساب آمده است .

این شهر از سال 1345 تا 1370 همواره از رشدی بیش از 6 در صد بر خودار بوده است و در دوره 1355-1365 که فعالیتهای بهره برداری از معادن گاز و پالایشگاه سرخس درمیان بوده ، رشد سالانه جمعیت در این دوره به بیش از 9 در صد رسیده است .جمعیت شهر سرخس طی سالهای 1345 تا 1370 از 3668 نفر به 22271 نفر افزایش یافته است .جمعیت شهرستان سرخس طی همین دوره از 25059 نفر به 60064 رسیده که میانگین رشدی معادل 56/3 در صد سالانه را نشان می دهد .این بدان معنی است که این منطقه مهاجر فرست نبوده و در شرایطی که از لحاظ زیر ساختی و اقتصادی توجه چندانی به آن نشده بود ، توان نسبتاً بالایی برای نگهداشت جمعیت از خود نشان داده .ارقام مربوط به ساخت سنی جمعیت در گروههای مختلف در سال 1370 نشان می دهد که شهرستان سرخس از جمعیت بسیار جوانی برخودار است.

بطوریکه جمعیت کمتر از 15 سال آن بیش از 50 در صد جمعیت را تشکیل می دهد.

ارقام مربوط به شهرستان مشهد در همین سنین 5/46 در صد است.پیش بینی ها حاکی از آن است که در سال 1400 جمعیت شهرستان سرخس به 286 هزار نفر خواهد رسید که 150 هزار نفر از آنها را مهاجرین تشکیل خواهند داد در همین سال جمعیت شهر سرخس به 127 هزار نفر خواهد رسید این شهر از سال 1345 تا 1370 همواره از رشدی بیش از 6 در صد بر خودار بوده است و در دوره 1355-1365 که فعالیتهای بهره برداری از معادن گاز و پالایشگاه سرخس درمیان بوده ، رشد سالانه جمعیت در این دوره به بیش از 9 در صد رسیده است .جمعیت شهر سرخس طی سالهای 1345 تا 1370 از 3668 نفر به 22271 نفر افزایش یافته است .جمعیت شهرستان سرخس طی همین دوره از 25059 نفر به 60064 رسیده که میانگین رشدی معادل 56/3 در صد سالانه را نشان می دهد .این بدان معنی است که این منطقه مهاجر فرست نبوده و در شرایطی که از لحاظ زیر ساختی و اقتصادی توجه چندانی به آن نشده بود ، توان نسبتاً بالایی برای نگهداشت جمعیت از خود نشان داده .ارقام مربوط به ساخت سنی جمعیت در گروههای مختلف در سال 1370 نشان می دهد که شهرستان سرخس از جمعیت بسیار جوانی برخودار است.

ارقام مربوط به شهرستان مشهد در همین سنین 5/46 در صد است.پیش بینی ها حاکی از آن است که در سال 1400 جمعیت شهرستان سرخس به 286 هزار نفر خواهد رسید که 150 هزار نفر از آنها را مهاجرین تشکیل خواهند داد در همین سال جمعیت شهر سرخس به 127 هزار نفر خواهد رسید .

آمار شاغلین شهرستان سرخس در سال 1370 نشان می دهد که در این شهرستان جمعاً 13398 نفر مشغول به کار بوده اند که حدود 92 در صد آنها را مردان و حدود 8 درصد را زنان تشکیل می دادند .

نکات عمده توزیع شاغلان در سطح دو شهرستان سرخس و مشهد به شرح زیر است : 1 – نزدیک به 55 در صد شاغلان در شهرستان مشهد در بخش خدمات و 54 درصد شاغلان درسرخس در بخش کشاورزی و فعالیتهای غیر قابل طبقه بندی جای دارند .

2 – شاغلان بخش صنعت در شهرستان مشهد کمی بیش از یک سوم کل شاغلان است در حالیکه این نسبت برای شهرستان سرخس حتی به یک پنجم هم نمی رسد .

3– در بین فعالیتهای صنعتی سهم شاغلین در فعالیتهای مربوط به آب ، برق ، گاز در شهرستان سرخس از اهمیت بالاتری برخودار است .

4 – سهم شاغلین فعالیتهای ساختمانی در شهرستان مشهد به نحو قابل توجهی بیش از سهم آن فعالیت در شهرستان سرخس است .

5 – سهم شاغلین فعالیتهای صنعتی از کل شاغلین در نقاط شهری دو شهر مشهد و سرخس تقریباً مشابه ( 35 درصد در مشهد و 33 درصد در سرخس ) است .

چنانچه سهم اشتغال از کل جمعیت برابر 25 درصد فرض گردد در این صورت تا سال 1400 باید علاوه بر حفظ 13398 شغل موجود در سال 1370 حدود 58000 فرصت شغلی جدید در سطح شهرستان ایجاد گردد .به لحاظ محدودیتهای بخش کشاورزی این نیاز می تواند ضرورت گسترش فعالیتهای اقتصادی وبه ویژه ایجاد مشاغل صنعتی و خدماتی مرتبط با صنعت و صادرات را در شهرستان سرخس مطرح می سازد .

جدول شماره -پیش بینی جمعیت شهر و شهرستان سرخس در سالهای بین 1375 تا 1400 کشاورزی و دامپروری در شرایط کنونی از تواناییهای بالقوه کشاورزی در منطقه سرخس به خوبی استفاده نمی شود .سطح زیر کشت محصولات کشاورزی در شهرستان سرخس 86710 هکتار در سال زراعی 1372 – 1373 بوده است که 64820 هکتار آن را اراضی دیم و 21890 هکتار آن را اراضی آبی تشکیل داده است .

بدین ترتیب حدود 75 درصد از زمینهای کشاورزی شهرستان سرخس را زمینهای دیم و 25 درصد بقیه را زمینهای آبی تشکیل می دهد .

محصول گندم و جو به عنوان مهمترین محصول زراعی شهرستان در مجموع 65 در صد کل اراضی شهرستان را به خود اختصاص داده است .

بقیه زمینهای کشاورزی شهرستان عمدتاً به محصولات جالیزی و سبزیجات ( پیاز ، سیب زمینی ، گوجه فرنگی و … ) اختصاص داده شده است .

محصول هندوانه ، خربزه و زیره از عمده ترین محصولات جالیزی بازار است که بازار آن بیشتر در شهر مشهد می باشد .

تولید محصولات باغی در این شهرستان که شامل سیب ، زرد آلو و پسته می شود قابل توجه نیست .وسعت زمینهای غلات این کشت و صنعت با 8 هزار هکتار ( 5/59 درصد ) همانند کل شهرستان بخش عمده ای از زمینها را به خود اختصاص داده و محصولات جالیزی حدود 5 هزار هکتار ( 37 درصد ) است .

با توجه به میزان عملکرد آن در واحد سطح به نظر می رسد توسعه کشت و صنعت محصولات جالیزی زیر پلاستیک ، زعفران ، خربزه ، زرشک ، پسته برخی گیاهان مرتعی و دارویی دارای زمینه های مناسبی است که هنوز توجه کافی به آن نشده است .بدین ترتیب می توان پذیرفت چنانچه سرمایه گذاری لازم به منظور بهره برداری از پتانسیلهای کشاورزی منطقه بعمل آید ، علاوه بر وجود زمینه های کشاورزی غیر زراعی امکان و ظرفیت کافی برای گسترش کشاورزی وجود دارد .

منطقه سرخس به دلیل اقلیم مساعد زمستانی دارای مراتع قشلاقی مهمی است که مورد استفاده دامداران کوچروی شمال خراسان و دامداران بومی منطقه قرار می گیرد .

پرورش گوسفند فعالیت غالب دامداری منطقه سرخس است و گوسفند قره گل از نظر پوست واجد ارزش و شهرت جهانی است منحصراً در همین منطقه خراسان پرورش داده می شود .بر طبق آمار هر ساله بیش از 300 هزار راس گوسفند غیر بومی در فصل زمستان به منظور استفاده از مراتع قشلاقی به این منطقه کوچ می کند بدین ترتیب فشار بر منابع مرتعی این شهرستان در سالهای اخیر افزایش قابل توجهی یافته است و به همین دلیل بخش عمده ای از مراتع این منطقه که در گذشته از بهترین مرابع قشلاقی ایران محسوب می شد ، از میان رفته است .

ذخایر کانی و معادن هر چند استان خراسان از ذخایر معدنی بسیار متنوعی برخودار است لیکن اغلب ذخایر معدنی غنی و با ارزش تر استان شامل سنگ آهن ، ذغال سنگ و مس در محورهایی جز مشهد – سرخس قرار گرفته است .بدین ترتیب محور مشهد –سرخس از نظر بسیاری از ذخایر معدنی چندان قابل توجه نیست .از سوی دیگر این نکته را باید مد نظر داشت که کشورهای همسایه بویژه کشورهای آسیای میانه به لحاظ ذخایر معدنی بسیار غنی هستند و احتمال اینکه مواد معدنی ما به صورت خام ، امکان صدور به این کشورها را داشته باشد بسیار بعید به نظر می رسد .

ضمن آنکه اصولاً تحقق چنین امری ، بدلیل ارزش پائین این مواد قبل از فرآوری ، از نظر اقتصادی در دراز مدت به ضرر ما خواهد بود .

بنا براین آنچه که می تواند مورد توجه قرار بگیرد ، ایجاد امکاناتی در جهت بسته بندی و ارائه مواد فرآوری شده از طریق منطقه میباشد .این مواد در صنایعی نظیر سیمان ، کاشی ، سرامیک ، آجر معمولی و نسوز ، چینی ، شیشه ، مواد شیمیایی ، رنگ و … کار برد خواهند داشت .

در بین مواد معدنی موجود ، به سنگهای قیمتی نظیر فیروزه باید توجه بیشتری داشت چرا که اولاً حمل و نقل اینگونه سنگها به علت حجم کم و ارزش زیاد دارای توجیه اقتصادی است و ثانیاً صنایع کوچکی که در ارتباط با آنها می تواند ایجاد شود علاوه بر ایجاد ارزش افزوده فراوان ، جاذبه های توریستی نیز به همراه خواهد داشت .

براساس جمع بندی فوق می توان پتانسیلهای زیر را برای انجام بررسیهای تفصیلی و برای استقرار احتمالی در منطقه آزاد سرخس عنوان کرد : 1 – ایجاد کارگاههای تراش جواهرات و ساخت نگین 2 – ایجاد کارگاههای صنایع دستی ساخته شده از سنگهای نیمه قیمتی 3 – عرضه سنگهای تزئینی با کیفیت بالا و قابل قبول در حد استانداردهای جهانی 4 – ایجاد امکاناتی در جهت دانه بندی و بسته بندی مناسب مواد معدنی 5 – گسترش برخی صنایع ساختمانی نظیر سیمان ، آجر نما ، کاشی ، لوازم بهداشتی مواردی که به آنها اشاره شد عمده ترین قابلیتها هستند که در کنار ذخائر عظیم گاز سرخس ، در اختیار محور سرخس – مشهد قرار گرفته اند .

تسهیلات ارتباطی راه اصلی ارتباط سرخس – مشهد که اکنون امکان دسترسی به سرخس را برای بدنه اصلی کشور میسر می سازد , بالاجبار از گردنه مرزداران عبور می کند با این حال بدلیل ارتفاع کم این توده کوهستانی ( حداکثر 1200 متر در محل عبور گردنه مرزداران ) و بازو ملایم بودن چین خوردگی , عبور راه با حداقل تمهیدات ممکن می گردد.این راه به طول 185 کیلومتر به شهر مشهد متصل می گردد که در 30 کیلومتری اول از مشهد به طرف سرخس بصورت جاده اصلی آسفالته بازسازی شده است و قرار است بقیه مسیر در سطح “ راه اصلی آسفالته” بازسازی گردد .

در شرایط فعلی قوسها و شیبها ی تند و فرسودگی سطح آسفالت و وفور ترکهای طولی و عرضی به ویژه در بخش کوهستانی مرزداران – شورلق به طول 25 کیلومتر این راه را برای سرویس دهی به عنوان یک راه ترانزیت بین المللی نامساعد ساخته است و بدون اصلاح و تعریض آن در حد راه اصلی امکان بهره گیری مناسب از آن برای منطقه سرخس وجود نخواهد داشت .

مقایسه آمار عبور وسائط نقلیه نشان می دهد که به نحو قابل توجهی بر میزان ترافیک این محور افزوده شده است .

در صورت تخصیص 50 درصد ظرفیت کنونی راه سرخس – مشهد برای ترانزیت کالا مقدار کالاهای ترانزیتی خارجی در یک جهت 620 هزار تن در سال خواهد بود که حمل آنها می باید توسط حدود 80 هزار کامیون ( روزانه 219 کامیون ) عملی گردد .چنانچه این راه بهسازی گردد حداکثر میزان افزایش 30 درصد برای آن مسیر است .بدین ترتیب ظرفیت ترانزیت کالا در دو جهت حدود 2 میلیون تن در سال خواهد رسید .

کشورهای آسیای مرکزی از طریق سرخس برای دسترسی جاده ای به مبادی ورودی – خروجی و بنادر بازرگانی مهم ایران در جنوب ، جنوب غربی ، غرب و شمال کشور وبالعکس می توانند از مسیر دهگانه ای که فاصله هر کدام در جدول زیر آمده است بهره گیرند .

فاصله سرخس تا مبادی ورودی - خروجی و بنادر بازگانی مهم کشور از طریق مسیرهای ده گانه اصلی سرخس از طریق یک راه آهن یک خطه به طول 165 کیلومتر به شبکه سراسری راه آهن ایران پیوسته است و از طریق یک رشته دیگر به طول 130 کیلومتر در داخل کشور ترکمنستان به شبکه راه آهن سراسری آسیای مرکزی متصل خواهد شد .فرود گاه موجود سرخس شامل یک باند پروازی فاقد تسهیلات ناوبری با ترمینال مسافری کوچک است و آماده کردن آن در مقیاس یک فرود گاه متوسط و بیشتر با هدف حمل بار است .

با توجه به نکاتی که در بالا آمد تردیدی نیست که سرخس به عنوان گذرگاهی بی بدیل برای دسترسی به آسیای مرکزی از موقعیت ارتباطی مهمی برخودار است .

این موقعیت مناسب ، ناشی از وضعیت توپوگرافی منطقه است که در راه ارتباطی آسیای مرکزی به غرب و جنوب غربی آسیا را به گذرگاهی که سرخس در آن قرار گرفته ، هدایت می کند چنانچه راه ابریشم نیز از این گذرگاه عبور می کرد ، بدین ترتیب سرخس که از یک طرف شبکه ارتباطی زمینی ایران را به کشورهای آسیای مرکزی و از طرف دیگر این کشورها را به آبهای آزاد جنوب ، منطقه قفقاز ، ترکیه ، اروپا متصل می کند .

اجتماعی – فرهنگی سرخس در گذشته به دلیل واقع شدن درمسیر تاریخی جاده ابریشم و اهمیتی که از عهد عباسیان به بعد پیدا کرد ، به یکی از کانونهای مهم علم و ادب و عرفان و تصوف خراسان بزرگ تبدیل شد وهمچنین هرات و نیشابور در آن خانقاههای مهمی بوجود آمد ، لکن اکنون اثر مهمی از این بناها باقی نمانده است .

از آثار دوره مهرپرستان یا زرتشتیان در سرخس می توان از غارهای بزنگان و مزداوند نام برد .

از دیگر مکانهای دیدنی سرخس می توان به رباط شرف ، رباط ماهی ، رباط آبگینه و رباط دندانقان و نیز پل آجری موسوم به پل خاتون بر روی رودخانه تجن اشاره نمود .این آثارهمگی بیان گر گذشته فرهنگی سرخس میباشد.

حیات اجتماعی در شهر سرخس مرهون مهاجرت اقوام و طوایف بوده است ، علاوه بر ترکمنهای ناحیه سرخس ، اعراب ، نخستین ساکنان سرخس بوده اند و سپس زابلی ها ( سیستانیها ) بزرگترین گروه قومی مهاجر به شمار آمده اند .

یکی از مهمترین عوامل مهاجرت اقوام و طوایف به سرخس ، انقلاب اکتبر روسیه بوده است که باعث شد مهاجرین ایرانی ساکن شهرهای ترکمنستان به ایران باز گردند و به علت موقعیت مساعد زراعی در سرخس یا روستاهای آن سکنی گزینند به موازات افزایش امنیت ، مهاجرت به سرخس نیز فزونی گرفت .

مهمترین مبادی مهاجرتی طوایف مختلف به سرخس عبارتند از : سیستان و بلوچستان ، بیرجند ، قائنات ، کاشمر ، نیشابور ، مشهد ، بخارا ، آذربایجان ، تربت حیدریه و کرمان .

در گذشته ، تمایزات اجتماعی ناشی از طایفه گرایی در تکوین بافت اجتماعی شهر سرخس موثر بوده است ، در صورتی که در حال حاضر بر اثر امتزاج و اختلاط و تحولات شدید فرهنگی تا حدود زیادی این تمایزات از بین رفته است نوع تکلم و نوع پوشش نیز روی به یکسانی دارد مهاجرتهایی که بر اثر استقرار صنعت گاز در منطقه سرخس به این شهر صورت گرفته است تا حد زیادی به ایجاد پدیده یکسان سازی فرهنگی کمک نموده است عوامل متعددی در دهه اخیر در رشد سریع شهر نشینی در سرخس موثر بوده که از میان آن مهاجرتهای ناشی از استقرار صنعت گاز در منطقه و در نتیجه ایجاد اشتغال گسترده بیشترین تاثیر را داشته است .

با وجود مواهب فراوان ناشی از توسعه و گسترش روابط ومناسبات مرزی باید به این نکته نیز توجه داشت که شهر کوچک مرزی سرخس بطور کامل خود را آماده پذیرایی از چنین فرایند تند و شتابنده ای نکرده است .حاشیه نشینی ، کمبود مسکن ، پیدایش مشاغل کاذب و بیکاری پنهان ، افزایش و تبلور نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی و فقر ، بروز ناهنجاریهای اخلاقی دربین نوجوانان ، آموزش و بهداشت ناقص ، کمبود امکانات گذران اوقات فراغت ، تضعیف انسجام جامعه شهری سنتی و فقدان جایگزین مناسب برای آن و بسیاری مسائل دیگر از جمله این معضلات است .

با توجه به اینکه مراودات بازرگانان و مرزنشیان و مبادلات تجاری در آینده آثار و تبعات مهمی برساختار اجتماعی و فرهنگی شهر و روستاهای سرخس برجای خواهد .

ایجاد امکانات گسترده آموزشی ، ورزشی تفریحی و بهره گیری از جاذبه های فرهنگ بومی اهمیت شایانی دارد .

مسکن شهرستان سرخس از نقطه نظر مسکن در مقایسه با شهرستان مشهد ، استان خراسان و کل کشور از وضعیت نا مناسب تری برخودار است .

بنابراین چنانچه تدابیر لازم انجام نگیرد محور مشهد – سرخس و همینطور منطقه سرخس از این لحاظ که تبدیل به منطقه فعال اقتصادی و یا منطقه آزاد گردد ، از نظر تامین مسکن برای جمعیت جذب شده به منطقه با مشکل مواجه خواهد بود .

لذا هرگونه اقدامی که در جهت توسعه این محور یا توسعه این محور یا فعال نمودن منطقه اقتصادی صورت پذیرد، باید مسئله تامین مسکن برای جمعیت جذب شده به منطقه در اولویت قرار گیرد .

آموزش و تحقیقات مقایسه شاخصهای کمی آموزش عمومی شهرستان سرخس با شاخصهای مشابه در استان خراسان و کل کشور بطور کلی بیانگر وضعیت نسبی بهتر این شهرستان در تمام مقاطع تحصیلی است.

به عنوان مثال در مقاطع ابتدائی شاخص دانش آموز به معلم در شهرستان 5/29 و دراستان و کشور به ترتیب 9/32 و 3/34 است .در شهرستان سرخس نیز چون سایر نقاط کشور تاکید بر آموزش عمومی در مقطع دبیرستانی است .

به همین دلیل تنها دو آموزشگاه کوچک فنی حرفه ای و کشاورزی در مقطع کشاورزی وجود دارد .

و از نظر دسترسی به موسسات آموزش عالی ، فاقد هر گونه موسسات آموزش عالی ، در مقاطع لیسانس و بالاتر است .

در این شهرستان تنها دو دانشسرای تربیت معلم با 250 نفر دانشجو در مقاطع چهار ساله و دو ساله نیازهای آموزشی شهرستان سرخس را تامین می کند .

در شهرستان سرخس هیچگونه موسسه تحقیقاتی بوجود نیامده و بنابراین الزاماً باید به موسسات آموزشی و تحقیقاتی شهر مشهد متکی باشد .

مطالعات اقلیمی منطقه سرخس مطالعات اقلیمی منطقه سرخس در پنج بخش به شرح زیر مورد بررسی قرار گرفته است .در بخش اول ویژگیهای اقلیمی منطقه سرخس مشتمل بر درجه حرارت , دما , رطوبت نسبی , بارندگی و بادها بر اساس آمار اخذ شده از ایستگاه هواشناسی سرخس جهت یکدوره زمانی 13 ساله ( 1982 – 1966 ) و سایر مطالعات انجام شده در این خصوص مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در دنباله وضعیت اقلیمی منطقه سرخس و حدود شرایط آسایش انسان در بخش دوم مورد ارزشیابی قرار گرفته است .در بخش شرایط اقلیمی منطقه سرخس و ساختمان در ارتباط با حدود سالانه نیازهای حرارتی ، مورد ارزشیابی قرار گرفته و بر اساس آن در بخش چهارم جهت مناسب استقرار ساختمانها و شبکه معابر تعیین گردیده است .در بخش پنجم روشهای دستیابی به اهداف عمده طراحی بر اساس پیشنهادات مطالعات پهنه بندی اقلیمی ایران جهت مسکن و محیط های مسکونی ( تهیه شده توسط مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت مسکن و شهر سازی ) ارائه گردیده و بر اساس آن مشخصات و نیازهای اقلیمی ساختمان و اولویتها ی تعیین شده مشخص شده است .

شرایط آب و هوایی دشت سرخس بارندگی منطقه سرخس بعلت پائین بودن ارتفاع از سطح دریا با مقایسه با سایر نقاط شمالی و شرقی استان از بارندگی کمتری بهره مند است و کاهش نزولات جوی و تغییرات دما و اختلاف درجه حرارت و وزش بادهای موسمی و دائمی باعث شده که منطقه سرخس را به یک منطقه خشک و بیابانی تبدیل نماید.برابر آمار موجود ایستگاه هواشناسی سرخس 1990 – 1961 متوسط میزان بارندگی در طی این دوره آماری 205 میلیمتر که بیشترین نزولات در ماههای دی – بهمن و اسفند و کمترین آن مربوط به ماههای تیر , مرداد و شهریور می باشد .بیشتر نزولات آسمانی بصورت باران نازل و اکثراً حالت رگبار دارد و در این حالت است که شدت و مدت بارندگی از تناسب برخوردار نبوده بنابر این فرصت نفوذ کم , و بیشتر به صورت هرز آبها جاری شده و در ضمن فرسایش خاک سطحی در مدت زمان کمی تبدیل به سیل شده و وارد رود خانه ها می شود و آبهای جاری در این رودخانه ها براحتی از دسترس خارج می گردد.داده های ایستگاه هواشناسی سرخس دوره زمانی (91 – 1960 ) تعداد روزهای یخبندان بمدت 58 روز ثبت شده است .

این روزها ( یخبندان ) بیشتر در ماههای آذر , دی , بهمن و اسفند اتفاق افتاده است .حداکثر بارندگی 24 ساعته در دی ماه معادل 75 میلیمتر که در یکی از روزهای طول دوره آماری مشاهده شده است .