دانلود تحقیق معماری گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه، در نزدیکی زنجان، که اولین و عظیم‌ترین گنبد آجری جهان است، توسط سلطان محمد خدابنده یا اولجایتو* در طول سیزده سال بنا گردیده است.

گنبد سلطانیه بنایی احداث شده در ارگ شهر یا کهن‌دژ سلطانیه پای‌تخت اولجایتو حاکم سلسله‌ی ایلخانان بوده است.

مساحت این کهن‌دژ هجده هکتار بوده و توسط دیواری که مشخصه‌ی شهرهای قدیم بوده، احاطه می‌شده است.

جالب این که در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده است.

بنای این گنبد که بعد از گنبد های سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست، شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه است.

گویا انگیزه‌ی ساختن این گنبد در ابتدا برپا کردن مقبره‌ای جهت به خاک سپردن استخوان‌های حضرت علی و امام حسین بوده است.

و اما در باره‌ی اولجایتو، سلطان ایلخانی، جالب است بدانید که وی ابتدا طبق اعتقادات نیاکان خود شمن‌پرست (جادوگری و ساحره‌گی) بوده که بعد به دین مسیحیت گریش پیدا کرده و مسیحی شده و نماینده‌ی پاپ می‌شود.

بعد از آن توسط همسر خود به دین اسلام گرایش پیدا کرده و مسلمان سنی گردیده و نام محمد خدابنده را برمی گزیند.

سر آخر شیعه شده و در این دوران پس از سفر به کربلا و نجف تصمیم می‌گیرد که مقبره‌ای در سلطانیه، پای‌تخت ایلخانان بسازد و استخوان‌های حضرت علی و امام حسین را در آن دفن کند، اما در نهایت این مقبره محلی برای دفن خود وی شد و آن مقاصدش عملی نگردید.

تزیینات و نحوه‌ی ساخت این مقبره در واقع نقطه‌ی عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری زمان سلجوقیان منفک شده است.

برای تزیین بنا در این دوران از کاشی به هم‌راه آجر و هم‌چنین برای اولین بار از آیات قرآن استفاده شده است.

حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.

موضوع جالب توجهی که در این بنا وجود دارد، دالان‌های تودرتویی در سردابه‌ی آن است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته.

حتا حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده در نهایت دوباره به اصل خود برگشته و شمن‌پرست شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده است.

البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف دفن شده است.

* اولجایتو به معنی خوش‌بخت است.

دلیل این نام‌گذاری این بوده که حین تولد وی، موقع کوچ قوم وی از صحرای خشک قره‌قروم که بی‌آبی آن خیلی از افراد را هلاک می‌کرده، آمدن باران باعث زنده ماندن‌اش شده و به همین خاطر نام اولجایتو را بر او گذاشتند.

گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و مقبرهٔ اولجایتواست که نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد و از آتار مهم دوره ایلخانیان به حساب می‌آید.

این بنا مسجدی است بسیار زیبا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است.

گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطلانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است.

هشت مناره نیز در اطراف گنبد دارد.

و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است.

رنگ گنبد آبی است.

بر روی این اضلاع گنبد بلندی قرار گرفته که ارتفاع آنرا ۱۲۰ گز نوشته‌اند.

در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اطاقها و غرفه‌ها ساخته‌اند.

خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اطاقهای بالا با گچ‌بری‌های و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته است.

در حاشیه طاقها آیات قرآنی واسماالله با خط جلی نوشته شده‌است.

حکاکی‌ هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.

نمای داخلی گنبد سلطانیهتزیینات و نحوه‌ی ساخت این مقبره در واقع نقطه‌ی عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده است.

ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ هجری قمری به دستور الجایتو در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان ایلخانیان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به اتمام رسید.

بعضی از تاریخ نویسان نوشته اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بناکرد که اجساد ائمه اول و سوم شیعیان یعنی امام علی و امام حسین را از آرامگاهای خود به آنجا منتقل کند.

ولی به علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.

دالان‌های تودرتویی در سردابه‌ی این بنا موجود است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته.

حتا حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن‌پرست شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده است.

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد و در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌است و شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه است.

گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده است.

بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست.

گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و مقبرهٔ اولجایتواست که نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد و از آثار مهم دوره ایلخانیان به حساب می‌آید.

گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است.

خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اطاقهای بالا با گچ‌بری‌های و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته‌است.

تزیینات و نحوهٔ ساخت این مقبره در واقع نقطهٔ عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده‌است.

بعضی از تاریخ نویسان نوشته‌اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بنا کرد که اجساد ائمه اول و سوم شیعیان یعنی علی و حسین را از آرامگاهای خود به آنجا منتقل کند.

دالان‌های تودرتویی در سردابهٔ این بنا موجود است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته.

حتی حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن‌پرست شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده‌است.

البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف دفن شده‌است.

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد و در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌است و شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه‌است.

گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است.

گنبد سلطانیه | برخی جاذبه های تاریخی، گنبدها، مساجد، بقعه ها، قلعه ها، کاروانسراها و… دراین میان تنها بنایی که به حتم بسیار معروف است، «گنبد سلطانیه» است: بزرگترین بنای آجری جهان بعد از کلیسای «سانتاماریا» در فلورانس ایتالیا و عظیم تر از مسجد ایاصوفیای استانبول که بعد از گنبد سلطانیه، سومین بنای آجری بزرگ در دنیاست اما درقیاس با دوبنای یادشده چقدر توانسته ایم از وجود این بنای تاریخی منحصر به فرد استفاده کنیم؟

گنبد سلطانیه با نقشه ۸ ضلعی، ۵۲ متر ارتفاع دارد.

دهنه قوس آن ۲۶ متر و پهنای جذرها و پی های آن ۷ متر است.

بناهای تاریخی ارزشمند دیگری هم در این استان وجود دارند که کمتر درمورد آنها گفته شده است.

مسجد جامع زنجان یکی دیگر از بناهای تاریخی در مرکز شهر زنجان واقع شده است .

از دیگر موارد می توان به مسجد جامع سجاس که در دوره ایلخانان به سبک شبستانی ساخته شده و در ۱۲ کیلومتری شمال غربی خدابنده واقع است، مسجد جامع قروه، متعلق به قرن پنجم هجری و دوره سلجوقی واقع در ابهر و مسجد اعظم حسینیه در زنجان اشاره کرد.

برخی دیگر از این بناها عبارت است از: بقعه امامزاده سیدابراهیم (ع) که سبک معماری بدیعی دارد، بقعه پیراحمد زهرنوش که در جنوب شهر ابهر واقع است، بقعه امامزاده اسماعیل شناط واقع در حد فاصل ابهر تاکستان، بقعه شاهزاده زیدالکبیر که از بناهای مهم تاریخی شهر ابهر به شمار می رود، بقعه امامزاده یحیی در شهر صائین قلعه و بقعه قیدار نبی (ع) در شهر قیدار.

و دیگر: قلعه انگوران، قلعه بهستان ماهنشان، کاروانسرای سنگی زنجان، کاروانسرای سرچم، کاروانسرای نیک پی، کاروانسرای قره بلاغ، سرای ملک، سرای گلشن، سرای حاج ابراهیم، پل حاج میربهاء الدین، پل حاج سیدمحمد، پل تاریخی سردار، بنای رختشویخانه، بنای ذوالفقاری، بنای چلپی اوغلی، آتشکده های طارم (الزین، گیلانکشه، پیرچم، تشویر)، بازار زنجان و … شهر سلطانیه: در محل کنونی دهکده سلطانیه و در میان خانه های روستایی ، بنای گنبد سلطان محمد خدابنده خود نمایی می کند .

در زمان ایلخانان مغول در این ناحیه شهری به وجود آمده که با سرعت شگفت آور ، در شمار یکی از آبادترین شهرهای جهان قرار گرفته است .

در این منطقه مرتع و چمن زار طبیعی سطح زمین را پوشانده که از زمان های گذشته چراگاه احشام و مرکز پرورش اسب و محل تشکیل اردوگاه بوده است .

شهر سلطانیه: در محل کنونی دهکده سلطانیه و در میان خانه های روستایی ، بنای گنبد سلطان محمد خدابنده خود نمایی می کند .

ارغون خان که از نیمه قرن هفتم حکومت داشت در صدد برآمد در این محل شهر جدیدی بسازد و با این فکر ساختمان حصار شهر را شروع کرد ، اما عمر وی وفا نکرد و کار بنای شهر ناتمام ماند ؛ تا اینکه فرزند کوچکش الجایتو که در اوائل قرن هشتم بعد از برادر خود غازان خان به پادشاهی رسید کار پدر را دنبال کرد و به احداث شهر جدید پرداخت .

الجایتو به واسطه یکی از زنانش به دین اسلام گروید و نام محمد را بر خود نهاد و در اعتلای شعاعر این دین کوشش فراوان کرد .

الجایتو دستور داد تا مهندسان و معماران و بنّایان و صنعت گران و سایر اهل فن از تمام کشورهای تابعه او روانه آن دیار شده و در آن جا اقامت کرده و به کار بنای شهر بپردازند .

طرح و نقشه شهر به واسطه وزیر دانشمند او خواجه رشیدالدین فضل الله انجام گرفته بود .

او فرمان داد بناهای بسیاری شامل مسجد و کاخ و دارالشفاء و مدرسه و...

بسازند.

مسجدی که به خرج سلطان بنا گردید از مرمر و چینی ساخته شده بود .

از میان تمام ساختمان های این شهر جدید ، با شکوه و عظیم ترین بنا آرامگاهی است که به دستور سلطان در مرکز شهر برای او ساخته بودند.

به این ترتیب سلطانیه بعد از تبریز بزرگترین و پرجمعیت ترین و با شکوه ترین شهر امپراطوری وسیع ایلخانی گردید .

شهر سلطانیه به همان سرعتی که به وجود آمد و رونق گرفت ، پس از سقوط دولت ایلخانی که با مرگ سلطان ابوسعید روی داد ، راه ذوال پیش گرفت .

شهر باعظمت سلطانیه با همه حوادث طبیعی و دگرگونی های سیاسی تا پایان دولت صفوی هنوز به صورت شهر کوچکی با نعمت فراوان ، مطرح بود .

گنبد سلطانیه (شیوه آذری ) : اکنون تنها اثر مهمی که از آن همه بناهای با شکوه عهد الجایتو در شهر سلطانیه به جای مانده ، بنای عظیمی است که به گنبد سلطان محمد خدابنده معروف است .

الجایتو پس از طرح سلطانیه فرمان داد تا آرامگاهی به همان عظمت برای او در مرکز شهر بسازند .

طرح بنا هشت گوش است و بنایی که اکنون به نام تربت خانه معروف است به آن افزوده شد .

ارتفاع بنا از نوک گنبد تا کف زمین در حدود 52 متر و قطر داخلی آن نیز به 25 متر ضخامت ، دیوارهای اصلی که پایه های بنا را تشکیل می دهند ، به 7 متر می رسد ؛ گنبد آن دوپوسته پیوسته است .

دیوارهای اصلی بنا اگر چه قطور بوده و ضخامت آن ها به 7 متر می رسد ، ولی وجود 8 طاق رفیع وسیع که آنها را از یکدیگرجدا می سازد ، باعث شده که بنا خشن جلوه نکند .

در هشت گوش فوقانی بنا هشت مناره ظریف وجود داشته که گنبد را در بر گرفته و این منظره از دور شکل جالبی دارد .

امروزه از این 8 مناره فقط بقایایی باقی مانده است .

تمام سطح گنبد پوشیده از کاشی های فیروزه ای رنگ بوده و قسمت تحتانی و قاعده گنبد با خطوط کوفی مربع با کاشی گره سازی سازی شده است .

تازمان ناصرالدین شاه تقریباً یک قرن پیش تمام تزئینات کاشی کاری گنبد دست نخورده باقی مانده بود لیکن امروز قسمت های زیادی از آن فرو ریخته است .

تمام بدنه مناره ها که در اطراف گنبد قرار داشت و همچنین مقرنس کاری های قسمت فوقانی دیوارهای خارجی از کاشی های فیروزه ای و کبود و لاجوردی تزئین یافته است که اکنون قسمت هایی از آن که از دسترس خارج بوده محفوظ باقی مانده است .

در ضلع جنوبی بنای اصلی بنای چهار گوش ساخته شده که امروزه به نام تربت خانه معروف است و الجایتو آن جا دفن شده است .

به طور خلاصه می توان گفت بنای گنبد سلطانیه اوج تکاملی از سبک معماری آذری بوده است .

در ایران این بنا جزو بهترین آثار معماری ایران است و مورد توجه همه کارشناسان معماری و هنری جهان است .

در مسیر زنجان به تهران و در فاصله‌ی سی کیلومتری زنجان، در سمت راست جاده، گنبدی عظیم خودنمایی می‌کند.

گنبد سلطانیه یادآور شکوه و رونقی است که در حدود هفتصد سال پیش در این شهر جریان داشته است.

حمدالله مستوفی در نزهت‌القلوب می‌گوید: «قبل از حمله‌ی مغول در سلطانیه‌ی فعلی هیچ‌گونه اثر ساختمانی نبود و این ناحیه به شکل مرغزار و چمنزار بوده است.

سلاطین مغول پس از استقرار در ایران و پایتخت قرار دادن تبریز، کم‌کم برای شکار و گذراندن ایام تابستان بدان سو روانه می‌شدند و با برافراشتن چادرها، ایام استراحت تابستانی را در آن‌جا سپری می‌کردند.

به همین جهت، این محل چمنزار یا شکارگاه شاهین نامیده می‌شد.

کم‌کم پادشاهان بعدی به‌خاطر خوش آب و هوا بودن مکان مزبور، تصمیم به ایجاد تأسیسات و ساختمان‌هایی برای اسکان خویش، لشگریان و اطرافیان خود گرفتند».

در اواخر قرن هفتم هجری قمری ارغون‌خان، ‌ چهارمین ایل‌خان مغول، دستور ساخت قلعه‌ای با دور باروی ١٢٠٠٠ گام از سنگ تراشیده در منطقه‌ی سلطانیه را صادر کرد.

برای ساخت این قلعه که دارای کاخ سلطنتی و خانه‌های متعدد بود، هزاران نفر از معماران و هنرمندان از تبریز به این منطقه آمدند.

‌ارغون‌خان در حالی‌که ساخت قلعه به پایان نرسیده بود، در آن رحل اقامت افکند و مدتی بعد درگذشت.

پسرش غازان‌خان در ابتدا قصد داشت کار نیمه‌تمام پدرش را به انجام برساند، ولیکن بنا به دلایلی از این کار منصرف شد و مجدداً تبریز را به پایتختی برگزید.

او بعدها تصمیم گرفت در محل سلطانیه، شهری جدید و هم‌چنین برای خودش آرامگاهی مجلل بسازد.

بعد از مرگ او، فرزندش اولجایتو در سال ٧٠٢ هجری قمری تصمیم گرفت به آرزوی پدرش جامه‌ی عمل بپوشاند.

اولجایتو برای تسریع در ساخت شهر، در محل سلطانیه چادر زد تا مستقیماً پیش‌رفت امور ساخت شهر را زیر نظر بگیرد و بالاخره در سال ٧١٠ هجری قمری کار ساختمان شهر سلطانیه به پایان رسید.

اولجایتو به همین مناسبت، ‌ جشن مفصلی گرفت و این شهر را سلطانیه یعنی محل سلطنت شاهان نامید.

اولجایتو بعد از مدتی اسلام آورد و خود را «سلطان محمد خدابنده» نامید.

بعد از مرگ وی، ‌سلطانیه رو به زوال گذاشت و سرانجام با حمله‌ی تیمور گورکانی ویران شد.

البته به احترام سلطان محمد، تیمور آرامگاه او را مورد دستبرد قرار نداد.

اطلاعات ذیل تا حدودی مبین وضعیت و اهمیت گنبد می‌باشد: - یکی از بزرگ‌ترین بناهای آجری جهان از نظر قدمت - تاریخ ساخت: در فاصله‌ی سالهای ٧٠٤ تا ٧١٣ هجری قمری - ارتفاع گنبد: ٤٨ متر - قطر گنبد: ٢٥ متر تزئینات گنبد در ساخت گنبد از تزئینات مختلفی استفاده شده که برخی از آن‌ها عبارتند از: - تزئینات آجری - کاشی‌کاری - تزئینات گچی - نقوش اسلیمی - تزئینات چوبی - تزئینات نقاشی رنگی - مقرنس - تزئینات سنگی البته غیر از تزئینات گنبد، کتیبه‌های متعددی در داخل و بیرون گنبد وجود دارد که شامل اسامی «الله»، «محمد»، «علی» و تعدادی از آیات قرآن و احادیث است.

اساس طرح بنا بر عدد ٨ قرار دارد.

هر چند علت دقیق انتخاب این عدد معلوم نیست، ولی به احتمال زیاد به علت ساختن ساعت آفتابی یا ایجاد ایستایی مستحکم در بنا مورد استفاده قرار گرفته است.

ساعت آفتابی، نظر به اهمیت تشخیص زمان برای انجام امور مذهبی در ساختمان گنبد تعبیه شده است.

به این ترتیب که اگر نور خورشید از سوراخ اصلی گنبد بتابد هنگام اذان ظهر است.

هم‌چنین نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده‌ی ساعت و نور پنجره‌های کوچک مبین دقیقه است.

گنبد سلطانیه از نگاه مستشرقین پروفسور آندره گدار بنای مزبور را این‌گونه شرح می‌دهد: «به یقین عالی‌ترین نمونه‌ی معماری مغول و یکی از بهترین دستاوردهای معماری اسلامی ایران و از نظر فنی شاید جالب‌ترین آنان است».

پروفسور پائولزی نیز معتقد است: «مطمئن هستیم که گنبدی را که بیش از صد سال بعد از ساخت گنبد سلطانیه یعنی سال ١٤١٨ و ١٤١٩ میلادی توسط برونلسکی و گیبرتی بر روی کلیسای سانتاماریا دلفیوره زده شده، از فرم و نحوه‌ی ساختمانی گنبد سلطانیه متأثر گردیده است.

چون گنبد سلطانیه تنها نمونه‌ی گنبد دوجداره‌ی متوازی است که این‌جانب در تمام آسیا می‌شناسم.

بنابراین، اثر آن بر روی تنها گنبد اروپایی از این نوع گنبد یعنی گنبد برونلسکی انکارناپذیر است».

وی در جای دیگری می‌افزاید: «رابطه‌های معماری دو بنای گنبد سلطانیه و کلیسای سانتاماریا دلفیوره را به هم نزدیک می‌کند مثلا که هر دو دارای یک نقشه‌ی مرکزی و گنبدی دوجداره‌اند».

گنبد سلطانیه تا کنون چندبار در زمان صفویه و قاجاریه مرمت شده است و در حال حاضر هم تعمیرات اساسی آن هنوز ادامه دارد.

در پایان گفتنی است که در اجلاس اخیر کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو، این گنبد در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.

منابع ١- سید افشین امیرشاهی، گنبد سلطانیه یادگار نبوغ و خلاقیت معماران ایرانی، روزنامه همشهری ١٣/٧/١٣٧٧، سال ششم، شماره ١٦٥٩، صفحه ١٩.

٢- احمد اصغریان جدی، کلیاتی درباره معماری گنبد سلطانیه، فرهنگ معماری ایران، شماره‌ی ٢ و ٣، فروردین ١٣٥٥، صص ٦٧-٦٢.

٣- عبدالله قوچانی، گنبد سلطانیه به استناد کتیبه‌ها، انتشارات گنجینه.

٤- سایت اطلاع‌رسانی گنبد سلطانیه ٥- خبرگزاری میراث فرهنگی کشور نمونه‌ای از تزئینات نقاشی رنگی نمونه‌ای از نقوش اسلیمی به‌کاررفته در بدنه‌های داخلی گنبد سلطانیه