دانلود تحقیق زندگینامه ابونصر فارابی

مقدمه

ابو لضر فارابی مؤسس فلسفه اسلامی است.

او تمام سعی خود را به کار برد که بگوید مطالعات فلسفی بدون بررسی جنبه های عملی آن درجامعه کاری بیهوده است.

او کوشش فکری خود را فقط به منظور تهیه طرح اصلاح امور اجتماعی پیلیوی کرد.

فارابی می گفت : همانطور که در نظام موجودات امکان انحراف از نوامیس طبیعت وجودندارد در جامعه مدینه فاصله هم اصول منطقی و عملی با نظام آفرینش متناسب خواهد بود.

گرچه پیش از فارابی پیروان فرقه اسماعیلیه هم به چنین تناسبی قایل بوده اند: لیکن آنها طرح مدینه فاضله را عنوان نکرده بودند.

بعد از فارابی تا دو سه قرن پیش ، تقریباً تمامی دانشمندان و فلاسفه اسلامی تحت تآثیر عقاید او در تمام زمینه ها از جمله بررسی مایل اجتماعی و علم مدینت قرار گرفته اند.

زیرا هیچ مسأله ای در فلسفه اسلامی نیست که فارابی به طرح و توضیح آن نپرداخته باشد.

متأسفانه در دو سه قرن اخیر است که تقریباً اکثریت فلاسفه ‌ اسلامی در تحقیقات فلسفی خود توجهی به طرح مسایل اجتماعی یا علم الاجتماع نکرده اند.

این امر باعث شگفتی صاحبنظران نیز شده است.

که چرا تفکر فلسفی و مطالعات فلاسفه اسلامی از طرح اجتماعی و تمدن شوی به دور مانده است.

در حالیکه توجه به جنبه های عملی این مطالعات است که به ارزش آن می افزاید، چنانکه افلاطون نیز گفته است:

« حکمت بی سیاست ناقص  و سیاست بی حکمت باطل است و حکیم باید حاکم باشد و حاکم حکیم»

اگر فارابی سعی در جمع فلسفه و دیانت کرده است، این سعی دلیل وحدت دین و فلسفه نمی شود، این سعی لازمه اصول و مبانی فلسفه اوست و به اختصای وضع تاریخی تفکر، صورت گرفته است.

بعبارت دیگر سعی فارابی درجمع دین وم علم ، کلام و تصوف با فلسفه، نتیجه پاسخ تازه ای به پرسش اساسی فلسفه وضوع بر تآسیس فلسفه اسلامی است.

اگر فارابی به مطالعه و تدوین آراء یوناینان اکتفا می کرد، می توانست مانند کندی فلسفه را در جنب احکام وحی اثبات کند و معتوض نسبت دین و فلسفه نشود.

در این صورت، بیان فلسفه او، تا این اندازه شکل نبود.

ممکن است ایراد شود که فلسفه‌ مدنی و مسائل آن در قیاس با مسائل نظری، چندان دشوار نیست، ولی کسانی می توانند چنین ایرادی بکنند که نمی دانند فهم مقاصه فلسفه ‌ مدنی فارابی، موکول به درک عمیق فلسفه ‌ نظری اوست.

درست است که فارابی، شاگرد فلاسفه ‌ یونانی است، اما مقلد آنان نیست.

اگر در بعضی از کتب، بمناسبت موقع و مقام، درباب تأثیر آراء فلاسفه یونانی تدر فلسفه اسلامی وتوجه فلاسفه ‌ اسلامی، منجمله فارابی به فلسفه یونانی،‌تأکید شده است، نباید نتیجه گرفت که مدینه فاضله فارابی افلاطونی یا ارسطوئی است.

غالب شرق شناسان اصرار داشته اند که با تتبعات خود، مراجع و مأخذ همه آرائ فلاسفه اسلامی را در بین آثار یونانی بخویند و فلسفه ‌ اسلامی را التقاطی صرف بدانند، این طایفه در توجیه اختلاف صورت فلسفه ‌ اسلامی با فلسفه ‌ یونانی، سوء تفاهم و اشتباه و قصور فهم مسلمین را هم ذخیل دانسته اند.

این قبیل اقوال، سطحی است و قائلان به آن دانسته یا ندانسته فلسفه را هیچ و پوچ انگاشته اند.

زیرا اگر اشتباه و نفهمیدن مطلبی مؤدی به پیدایش فلسفه شود، هر قول نا مربوط نامفهوم را باید فلسفه دانست.

یکی از مسلمات عصر ما، اینست که آراء و اقوال اشخاص، انعکاسی از شرایط و اوضاع و احوال اجتماعی و اقتصادی است.

بنابراین قول، فلسفه مدنی فارابی باید به مقتضای شرایط سیاسی و اجتماعی اواخر قرن سوم و اوائل قرن چهارم هجری در بغداد، تدوین شده بود.

بعضی از مورخان سعی کرده اند که مناسبتی میان آراء فارابی ونظام سیاسی خلافت عباسی بیابند، اما در این باب هر چه گفته اند، تحکمی و نا مربوط بوده است، عجب آنکه این قبیل مطالب را کسانی عنوان می کنند که تمام یا قسمت اعظم آراء فارابی را مأخوذ از مأخذ یو نانی می دانند و متوجه نیستند که این دو قول را نمی توان جمع کرد.

آیا فارابی چنانکه خود تصریح کرده است، طرح مدینه فاضله را مطابق با نظام عالم می دانند یا چنانکه معمولاً گفته می شود، نظام موجودات در نظر او با توجه به ملاحظات و مقتضیات اجتماعی عنوان شده است؟

نظام موجودات در نظر فارابی، هیچ مناسبتی با نظام اجتماعی و مدنی و سیاسی زمان او ندارد.

فارابی در ترتیب طبقات و اصناف مدینه هم بدون اینکه متعرض نظام مدنی و سیاسی موجود شود، پنج طبقه و صنعت مدینه را متناسب با مراتب موجودات ذکر می کند.

البته فارابی منکر نیست که رؤسای مدینه ملاحظات مربوط به زمان و مکان را هم مراعات می کنند، اما این ملاحظات، خدشه  و لطمه ای به اصول وارد نمی کنند بلکه  صرفاً مربوط به اطلاق اصول بر موارد جزئی است.

به این جهت علم به فلسفه ‌ نظری فارابی، بیش از آشنائی بشرایط سیاسی و اجتماعی زمان، در فهم معانی فلسفه ‌ مدنی او، اهمیت دارد.

مطلب دیگر، نسبت فلسفه نظری با علم مدنی و قیاس این علم با شریعت است.

دراینکه فلسفه نظری، اساس علم مدنی است، تردیدی نیست اما ثبات وحدت فلسفه ‌مدنی و شریعت چه جهت دارد؟

از آنجاکه به نظر فارابی فلسفه باید اساس عمل و تدبیر امور و نظام مدینه باشد وشریعت عم اگر مخالف فلسفه صحیح باشد، در مدینه فاضله جائی ندارد، ناچار باید سعی در اثبات وحدت فلسفه ‌مدنی و شریعت شود یا لااقل شریعت و بطور کلی دیانت بر مبنای فلسفه تفسیر شود.

کودکی ابونصر فارابی

نام کوچک او محمد بن محمدبن طرخانی مشهور به ابونصر است.

او در شهر فاراب از شهرهای ماوراءالنهر خراسان قدیم در سال 257 هجری قمری برابر با 870 به دنیا آمد،(1) و به همان جا منسوب گشت و فارابی نامیده شد: می گویند پدرش از امرای لشگریان طاهریان در خراسان بوده است.

ابونصر دوران کودکی را در موطن اصلی خود گذراند، وتحصیلات ابتدایی را نیز در همان جا به انجام رسانید و به طور مسلم دارای هوش و استعداد ذاتی استثنایی بوده است.

1- در اینکه فاراب از بالد خراسان قدیم است یا از شهرهای بلاد ترک بین مورخین و نویسندگان تراجم احوال اختلاف نظر است.

این ندیم نویسنده کتاب الفهر ست که مهمترین سند تاریخی است معتقد است که فاراب از بلاد خراسان و ماوراءالنهر است.

با توجه به اینکه ابن ندیم در زمان شهرت نابغه بزرگ و اندیشمند بلند پایه زمان خود یعنی فارابی ضمن اشتغال به کار فروش کتاب دست اندر کار تهیه کتاب الفهر ست بود.

و طبعاً توجه خاص به تحقیق در شرح حال رجال برجسته علمی و بیان کتب نویسندگان داشته است به طور مسلم نمی توانسته از دقت دربیان و تشریح احوال نادره زمانش ابونصر فارابی غافل بماند.

و بر اساس حد سیاست دیگران حتی موطن و محل تولد او را بیان کند.

نظریه دیگر منسوب به ابن حوقل می باشد او می گوید فاراب یا اطرار از بلاد ترک است به نظر  اینجانب  این گفته نمی تواند مخالف نظریه ابن ندیم باشد زیرا زبان محلی مردم شهرهای ماوراءالنهر در آن زمان اکثر ترکی بوده و هنوز هم اکثراً به لهجه ترکی یا ترکمن تکلم می کنند.

با توجه به اینکه فارابی غالباً به لباس و زین ترکها در می امده و تکلم می نموده است به همین عنوان شهرت یافته است وابن حوقل نیز با توجه به همین شهرت گفته است فاراب از بلاد ترک است.

و اصولاً عنوان طرخانی لقبی است که در زمان سامانیان به نزدیکان امراء سامانی داده می شده و عنوان پدرش بوده.

(1) منابع مورد اطمینانی که درباره زندگی و شرح حال و دوران کودکی او مطالبی نوشته اند بسیار اندک و اگر هم وجود داشته ما از آن اطلاعاتی نداریم.

اصولا مطالب مذکور در این منابع نیز غالباً مشابه یکدیگر است و در حدی نیست که ذهن نقادرا ضمن تجزیه و تحلیل موضوع ارضا نماید باید گفت که درمیان دانشمندان قدیم رسم نبوده که در تشریح احوال خصوصی خود چیزی بنویسد.

و آیندگان را از حد سیاست و گمان و خیالپردازی برهانند.

تنها کسی که اقدام به چنین امری از میان دانشمندان نموده و شاگردان او هم درباره زندگی او به تفصیل مطالبی نوشته اند

زندگی علمی او

در شرح زندگی فارابی مطلبی که نشان دهنده جریان واقعی زندگی او باشد و از دوران طفولیت و جوانی او حکایت کند در کتابها و منابع مزبور وجود ندارد جز آنکه او در حدود چهل سالگی در زمان مقتدر نوزدهمین خلیفه عباسی که بین سالهای 295 تا 320هجری در بغداد و مرکز امپراطوری وسیع اسلامی خلافت داشت به منظور کسب دانش و تحصیل کمال نزد اساتید حکمت و فلسفه وارد بغداد شد.

در شرح زندگی فارابی مطلبی که نشان دهنده جریان واقعی زندگی او باشد و از دوران طفولیت و جوانی او حکایت کند در کتابها و منابع مزبور وجود ندارد جز آنکه او در حدود چهل سالگی در زمان مقتدر نوزدهمین خلیفه عباسی که بین سالهای 295 تا 320هجری در بغداد و مرکز امپراطوری وسیع اسلامی خلافت داشت به منظور کسب دانش و تحصیل کمال نزد اساتید حکمت و فلسفه وارد بغداد شد.

بغداد در این وقت بزرگتری مرکز تحقیقات علمی و مجمع دانشمندان و فضلا در فنون مختلف آن زمان بود.

شهرت و عظمت بغداد در دنیاس اسلام و جهان آن روز بی نظیر شایسته مرکزیت امپراطوری عظیم اسلامی آن روز بود.

و طبعاً چنین مرکز بزرگ دانش برای پرورش نادره زمانش چون ابونصر فارابی کاملاً محیطی مناسب بود.

ابونصر ادبیات و زبان عربی را نزد استاد برجسته این فن ابن سراج در کمال دقت فرا گرفت.

علم منطق را نزد استاد بزرگ ابوبشر متی ابن یونس نیز آموخت.

ابن خلکان دروفیات الاعیان می گوید« فارابی هنگامی که وارد بغداد گردید ابوبشر از حکماء مشهور و اساتید بزرگ فلسفه بود.

درفن منطق هم برجسته ترین استاد بود.

درحوزه درسش صدها نفر از علاقه مندان دانش گرد می آمدند و او بر آنها کتاب منطق ارسطو را املا می کرد.

و آنگاه به شرح و توضیحش می پرداخت.

شاگردان نیز تقریرات استاد را می نوشتند و شهرت وتبحرش در فن منطق مانند نداشت .

خوش بیان، سریع الانتقال، دقیق و لطیفه گو بود.

سخنان نغز می گفت و معانی بدیع را با بیانی رسا و اشاراتی لطیف بیان می کرد نوشته هایش زیبا مشتمل بر اشاراتی نغز و پرمعنی و دلپذیر بود.

تا آنجا که بعضی از علماء فن معتقدند فارابی که کلیه کتب و تألیفاتش سراسر پر از نوشته های نغز و معانی دلپذیر است و در تفهیم مسائل مشکل علمی با بیانی ساده و رسانهایت استادی و مهارت را نشان داده فقط و فقط بر اثر فیوضات استادش ابوبشر بوده است.

ابونصر مانند سایر دانش پژوهان درحلقه‌ درس استاد به فرا گرفتن دانش منطق اشتغال داشت.

بدین ترتیب مدتی در بغداد نزد اساتید برجسته در هر فن به فرا گرفتن رشته های دانش مشغول بود.

مورخین در منابع مذکور اتفاق دارند بر اینکه ابونصر هر مطلبی را هر چند مشکل بود به سرعت می فهمید و قدرت بیانش درحدی بود که مشکلات علمی را با بیانی ساده و در خور فهم همگان می توانست به دیگران بفهماند.

در هوش وم ذکاوت نظیر نداشت و از سخنان پر نغز و پر معنی او است که گفته است مسأله علمی هر چقدر مشکل باشد اگر حقیقت داشته باشد فهمیدن و فهماندن آن با بیانی ساده کاملا امکان پذیر است به علت اهمیت خاصی که فارابی برای دانش منطق قائل بود برای اینکه هیچ نکته از مطالب این فن بر او پوشیده نماند از بغداد به حران مرکز دیگر علمی در آن زمان رفت.

بار دیگر دانش منطق را نزد ابوحیان بن جیلان که از حکما و فلاسفه بزرگ نصرانی آن زمان بود به دقت تمام مورد بررسی و تجزیه و تحلیل و مطالعه قرار داد.

آنگاه به بغداد مراجعت نمود و هم خود را صرف فراگرفتن رشته های مختلف حکمت و فلسفه نمود.

با توجه به آمادگی کاملی که از نظر تسلط بر فن منطق یافته بود و اینکه منطق کلید فهم دانشهای نظری مزبور بود فهم مشکلات برای او دشوار نبود.

بنابراین با کوشش و جد وجهد فراوان به مطالعه و تحقیق در متن و شرح و کلیه آنچه ارسطو راجع به فلسفه نقل شده بود مشغول گشت.

و با تسلطی که به زبان یونانی داشت استفاده مستقیم از منابع اصلی این علوم برای او ممکن بود.

در کتاب نفس که به تصنیف ارسطو معلم اول پیدا شده این جمله به خط ابونصر نوشته شده « که من این کتاب را صد مرتبه خواندم» و نیز از او نقل شده « که کتاب سماع طبیعی مربوط به ارسطو را چهل مرتبه خواندم بازهم خود را نیازمند به مراجعه مجدد می دانستم.

شیخ الرئیس ابو علی ابن سینا در شرح حال خود می نویسد که کتاب ما بعد الطبیعه ارسطو را مکرر و بارها خواندم، مطالب آن بر من کشف نشد چنانکه می پنداشتم یا در این کتاب مطلبی قابل فهم وجود ندارد یا آنکه من استعداد فهم و درک آن ر اندارم.

به هر حال این موضوع را فراموش کردم تا آنکه روزی از بازار کتابفروشها می گذشتم فروشنده دوره گردی را دیدم که کتابی در دست داشت به اصرار تمام برای خریدن آنرا به من عرضه کرد، و من همچنان از خرید آن خود داری کردم.

بر اثر اصرار زیاد او کتاب را خریدم.

ناگهان متوجه شدم کتاب مزبور شرخی بر کتاب ما بعد الطبیعه ارسطو به خط ابو نصر فارابی است.

با یک بار خواندن، تمامی مطالب کتاب ما بعد الطبیعه ارسطو بر من کشف شد.

از فارابی پرسیدند تو داناتری یا ارسطو؟

پاسخ داد « اگر در زمان ارسطو می بودم از بزرگترین شاگردان او محسوب می گردیدم» فارابی اکثراً تألیفات خود را در بغداد به رشته تحریر در آورد.

سپس به دمشق رفت ولی مدت کمی در آنجا توقف کرد.آنگاه متوجه مرکز علمی دیگر و مجمع دانشمندان اسلامی آن زمان مصر شد.

پس از مدتی توقف در مصر به حلب نزد سیفالدوله که از امراء خاندان حمدانیون بود رفت.

ابن خلکان می گوید: در پاره ای از مجموعه ها خواندم که هنگامی که ابونصر بر سیف الدوله وارد شد در حضور او جمعی از دانشمندنن و فضلا در هر رشته از علوم گرد آمده بودند.

فارابی به لباس و زین ترکها که لباس دایمی او بود به طور ناشناس به جمع آنها در آمد و به هنگام ورود کمی درنگ نمود.

سیف الدول هبه تازه وارد خطاب نمود و گفت بنشین فارابی گفت آنجا که تو می گویی بنشینم یا آنجا که شأن من است؟

امیر گفت آنجا که شأن تو است.

ابونصر از میان جمعیت به صدر مجلس رفت تا رسید به جایگاه امیر.

آنگاه امیر را کنار زد و جایش نشست سیف الدوله به غلامان که در بالای سر او بودند به زبان محلی که تنها امیر و غلامان به آن آگاهی داشتند خطاب نموده و گفت: این شیخ اسائه ادب نمود من از او سؤالاتی خواهم کرد، چنانچه از پاسخ عاجز ماند شما او را به خواری از مجلس برانید.

فارابی خطاب به امیر به همان زبان گفت: « ای امیر درنگ نما که امور به عواقب آنها است» سیف الدوله در شگفت آمده و به فارابی گفت:‌ مگر تو این زبان را می دانی؟

گفت بلی .

هفتاد زبای دیگر.

پس مقام او نزد امیر بلند شد.

آنگاه بحث علمی در هر یک از فنون مختلف شروع گردید.

در هر مورد فارابی با آرائی قاطع وکلامی عمیق مطلب را بیان می نمود.

بطوریکه حاضران در مجلس دم از گفتار فرو بستند، و به سخنان تنها گوینده مجمع - فارابی- گوش فرا دادند، و به ضبط تقریرات و بیانات او اکتفا کردن، و از سخنان مطبوع و دلپذیر او بهره مند شدند.

تا آنکه سیف الدوله حاضران در مجلس را مرخص کرد.

با فارابی خلوت گزید و گفت:« به شراب مایلی؟

گفت نی.

به خوراک مایلی؟

گفت نی!

به سماع علاقه داری؟

گفت آری .

آنگاه امیر به احضار هنرمندان فرمان داد.

استادان برجسته درهر فن و در هر قسمت از نوازندگان جضور یافتند.

به انواع آهنگ ها و نواها در دستگاه های مختلف موسیقی مشغول گشتند.

فارابی در هر قسمت بر آنها خرده ها گرفت و گفت اشتباه کردید.

امیر گفت: « مگر تو این صنعت می دانی؟» گفت آری و از خریطه خود قطعات عود را بیرون آورد.

از آنها ترکیبی خاص بساخت و بنواختن مشغول شد.

آنطور که همه حاضران در جلسه را به خنده آورد.

سپس آهنگ دیگری بنواخت که همه به گریه افتادند.

بعداً ترکیبی دیگر از قطعات عود بساخت، و بنواختن پرداخت چنانکه همگی به خواب عمیق فرو رفتند حتی غلامان و دربانان.

در این موقع فارابی همه را ترک نمود و از مجلس خارج شد.

مورخین می نویسند این آلت همان قانونی است که از اختراعات فارابی است، و نیز فارابی نخستین کسی است که آنرا ترکیب کرده است.

گرچه این داستان به نظر غریب می رسد لکن با توجه به نبوغ فارابی در زمینه های مختلف علوم به هیچ وجه نمی تواند جای شگفتی و تردید باشد.

بخصوص استادی و مهارت او در فن موسیقی.

دلیل کامل این امر از کتابها و نوشته های او در زمینه های همه علوم آن روز که همه منابع آنها را متجاوز از یکصد کتاب، رساله و مقاله علمی با ارزش دانسته اند تأیید می گردد.

ما در مبحث آثار فارابی به نقل از منابع مزبور بخصوص تاریخ الحکماء قفطی و طبقات الاطباء ابن ابی اصیبعه و هفت کتاب، رساله و مقام را نام خواهیم برد که متأسفانه اکثراً مفقود شده است.

از آنجا که فارابی زندگی را با تجرد و گوشه گیری و مصاحبت با گلها در کنار جویبارها و مناظر زیبا و طبیعت می گذرانده، بدون شک چنین ذوقی نمی توانسته جز با دلبستگی به موسیقی باشد.

مسلماً تنها سرگرمی فارابی به هنگام فراغت از مطالعه و نگارش کتب، آهنگها و نغمات مختلف بوده است.

نتیجه این دلبستگی به موسیقی باعث نوشتن کتاب الموسیقی الکبیر شده و این کتاب اولین کتاب است که درباره موسیقی در مشرق زمین نوشته شده است.

در بحث از این کتاب به شرح مفصل آن خواهیم پرداخت.

ابونصر مدت نه سال با احترام تمام نزد سیف الدوله زندگی کرد و باهمه نزدیکی که به سیف الدوله داشت و امیر نیز در کارهای مهم و مشکلات حکومت با مشاورت او اقدام می کرد و معذلک فارابی زندگی را در کمال مناعت طبع و قناعت گذراند.

فقط روزی به چهار درهم از بیت المال که مقرر شده بود اکتفا می کرد.

تمام وقتش را در آغوش طبیعت صرف نوشتن کتب و رسالات علمی خویش می کرد.

در همه عمر به فکر تشکیل خانه و خانواده نیافتاد.

زن و فرزند نداشت.

او زندگی خویش را وقت بر تفکر و حل مشکلات زندگی اجتماعی و سیاسی همنوعان و رفع گرفتاریهای دنیاد اسلام و مردم آن زمان کرد.

سیف الدوله در همه مسافرتها او را به همراه می برد.

از تبادل فکر و راهنماییهای او استفاده می کرد، تا اینکه در مسافرت دمشق در سال 339 هجری برابر 950 میلادی در سن هستاد سالگی بدرود حیات گفت سیف الدوله شخصاً با پانزده نفر از کسان مورد اعتمادش که به همراه او بودند بر او نماز خواندند.

و این نشانه کمال احترامی بود که نسبت به فارابی از صمیم قلب داشت و به همان جا مدفون گردید.

به این ترتیب زندگی ظاهری بزرگتری اندیشمند انسان دوست قرن سوم وچهارم هجری پدر فلسفه شرق و مرجع الهام بخش اندیشمندانی چون بوعلی سینا و نوابغ بعد از او پایان رسید ولی این فروغ جاودانه تا ابد زنده خواهد بود.

زندگی اجتماعی و سیاسی زمان او حکومت اعراب خلاف اصول اسلامی بود.

حکام آ ن زمان نسبت به خاندان پیامبر اسلام و دوستداران آن خاندان و دانشمندان بد رفتاری می کردند.

اعراب فکر می کردن نسبت به دیگران برتری دارند این طرز فکر که با تعالیم اسلام کاملاً مخالف بود باعث خشم مسلمانان غیر عرب مخصوصاً ایرانیان شد.

تا اینکه منجر به قیام ابومسلم خراسانی و سقوط حکومت امویان و تأسیس خلافت عباسیان گردید.

رفتار نا سپاس منصور دومین خلیفه عباسی با ابومسلم و هرون با خاندان بر امکه عامل سنباد و جنبش مقنغ و بابک خرم دین گردید.ولی خلفای عباسی تا دوران خلافت ابوجعفر متوکل دهمین خلیفه اکثراً مقتدر و قوی بودند، بطوری که نهضتهای ملی خراسان به خونخواهی ابومسلم وسیله سنباد و مقنغ و بابک خرم دین با آنکه بر پایه مصالح ملی و حمایت از ستمدیدگان و طبقات ضعیف استوار بود آنطور که باید به نتیجه نرسید.

از دوران متوکل به بعد قدرت دستگاه خلافت به تدریج رو به ضعف نهاد.

امرای ایرانی ترک عرب از ضعف دستگاه خلافت استفاده کردند.

و سلسله های مستقل و نیمه مستقل تشکیل دادند و خلیفه وقت نیز ضمن فرمانی برای آنها لقب تعیین می نمود.

خلیفه هم بهمین قانع بود که به نام او خطبه خوانده شود.

ولی بسیاری اوقات اتفاق می افتاد که بعضی از حکام نام اورا خطبه حذف می کردند.

خلفا که به اخلاص اعراب تردید داشتند دست به دامان ترکها شدند.

و مرکز خلافت «بغداد» وسیله امراء ترک فارس دست به دست می گردیند.

و آنها به میل خود خلافت را اداره می نمودند.

در صورت اقتضا خلیفه را تغییر یا زندانی می کردند؟

و یا به حیات او خاتمه می دادند.

بطوری که از زمان متوکل تا عهد المعتصم آخرین خلیفه عباسی یعنی از سال 232 - 656 متجاوز از چهار قرن غالباً خلفا یا به دست مخالفین کشته شدند یا از مقام خلافت عزل و به حبس و زندن افتادند.

تا اینکه با تصرف بغداد پایتخت خلفای عباسی و قتل المعتصم بالله و ولیعهدش ابوبکر در 24 صفر 656 هجری به دستور هلاکوخان مغول سلسله خلفای عباسی منقرض گردید.

به هر حال حوزه وسیع کشورهای اسلامی بین حکومتهای نو- استقلال به شرح زیر تقسیم گردید.

در خراسان و ماوراءالنهر که همیشه مرکز نهضتهای فکری و اجتماعی بود پس از متوقف شدن جنبشهای سنباد،مقنع ، بابک خرم- دین ابتدا طاهریان که مؤسس ایشان طاهر ذوالیمینین و آخرین فرمانروای ایشان احمد بن عبد الله خجستانی بود.

سپس سامانیان فرزند سامان خداه که با امارت اسماعیل سامانی شروع و مدت 110 یکصدو ده سال ادامه داشت و با فرمانروائی ابوالفوارس عبدالملک دوم پسر ابوالقاسم بن نوح به وسیله غزنویان منقرض گردید.

بعد از خراسان آذربایجان دومین ناحیه ایران بود که به وسیله سلسله ساجیان استقلال یافت مؤسس این سلسله ابوالساج دیو داد بود.

سمت قبلی وی از طرف مرکز خلافت صاحب الزنادقه بود.

فرمانروائی ایشان با حکومت ابوالمنصور فتح ( پسر ابوالمسافر) به وسیله عاملین خلیفه المقتدر پایان یافت.

و بار دیگر آذربایجان به زیر سلطه اعراب در آمد.

در سیستان و کرمان نغمه های استقلال- طلبی و آزادیخواهی سرانجام وسیله صفاریان به همت رویگرزاده شجاع و با اراده و میهن پرستی به نام یعقوب لیث صفاری شروع شد، و با فرمانروایی خلف بن احمد وسیله غزنومیان خاتمه یافت.

در فارس سلسله دیلیمان بنام آل بویه با امارت علی ملقب به عماد الدوله پایه گذاری و با فرمانروایی ابو منصور فولادستون؟

که به مدت یکصدو هفت سال ادامه داشت وسیله غزنویان منقرض گردید.

در این مدت فرانروایان شایسته آل بویه ایالات همدان، اصفهان،ری، عراق، خوزستان و کرمان را نیز به حوزه نفوذ حکومتی خود افزودند.

در شمال ایران فعلی ( دیلمان و طبرستان آن روز) ابتدا علویان و سپس دیلمان معروف به آل زیار فرمانروایی مداویچ پسر زیار گیلکی تأسیس و با حکومت گیلانشاه پسر عنصر المعالی خاتمه یافت.

در موصل و دیار ربیعه و الجزایر حکومت سلسله حمدانیون با امارت ابولاهیجاء در سال 302 تأسیس و در زمان فرمانروادی سیف الدوله به اوج قدرت رسید.

او شهرهای حلب و حمص و دمشق را بر قلمرو اجدادی خود افزود و تا سال 394 فرمانروایی ایشان به مدت نودو دو سال دوام یافت.

در مصر و شمال آفریقا سلسله فاطمیان که مؤسس آنها محمد بن عبداله بن قاسم ملقب به مهدی بود حکومت داشته است.

این حکومت از سال 302 هجری شروع و تا سال 561 که العاضد- الدین الله که نامش ابوعبد الله محمد بود خلافت داشت، و به مدت 262 سال ادامه یافت، و درین سال به دست قهرمان معروف جنگلهای صلیبی سلطان صلاح الدین ایوبی منقرض گردید.

ناگفته نماند که این همه آشفتگی در حوزه وسیع امپراطوری اسلام و نابسامانی ناشی از ضعف و فساد سیاسی و اجتماعی بود در همه شئون حکومتی و در دستگاه خلافت عباسیان دیده می شد.

در دستگاه خلافت عباسی که رهبر و مردم همه در فساد غوطه ور بودند در نتیجه آثار بی اعتمادی و خدعه ونیرنگ در همه جا مشهود بود.

حتی مشاهده می گردید که پسر برای رسیدن به زر و زور به فریفتن پدر سرگرم است.

چنانکه این امر در مورد ابن مقله وزیر خلیفه الراضی و فرمانده لشکریانش اتفاق افتاد.

مورخین می گویند:« ابن مقله مأمور و قمع حمدانیون در موصل بود، و بر اثر نامه فرزندش که از طرفداران حمدانیون فریب خورده، ده ها هزار دینار، به رشوت گرفته بود ابن مقله به سرعت به بغداد برگشت به گمان آنکه خلیفه احضارش کرده تا در شورای سری شرکت جوید در صورتی که شورایی در بین نبود.

بلکه این عمل بهای دروغ و فریبی بود به خاطر رشوه ای که فرزندش از انصار حمدانیون گرفته بود .

اگر به این امر هرج و مرج تقسیم طبقات مرفه را که در حد اعلای رفاه می زیستند و بی چیزی دسته دیگر را که با فقر و پریشانی دست به گریبان بودند اضافه کنیم چهره حقیقی زندگی اجتماعی و سیاسی اسلام در دوران خلافت عباسیان روشن تر میگردد، و از این اختلاف طبقاتی و علل دیگر از مفاسد اجتماعی آن روز بود که حکیم و فیلسوف ما ابونصر فارابی را به حد کفایت رنج می داد، و او را در عین انزوا و گوشه نشینی به فکر چاره اندیشی برای درمان اجتماع نابسامان اسلامی آن روز انداخت و او را وادار کرد که تمامی جهد و کوشش علمی خود را برای رفع اختلافات فکری، دینی ، سیاسی و اجتماعی به کار برد و شالوده استواری بریزد.

وضع فکری زمان او پریشانی فکری نیز مردم مسلمان را در این زمان دستخوش نا امنی و تشویق و عدم آرامش فکری نموده بود.

زیرا اعراب با استفاده از قدرت ونفوذ معنوی اسلام بر حوزه امپراطوری وسیع اسلامی حکومت جابرانه ای داشتند.

و با اطلاق عنوان موالی یابندگان به مردم ملل مسلمان غیر عرب که با اصول عقاید اسلام و صراحت قرآن مخالف بود احیاء نمودند.

این علل سبب نارضائی مسلمانان غیر عرب بخصوص ایرانیان شده بود، و ایرانیان که با استفده از تمدن عرب بخصوص ایرانیان شده بود، و ایرانیان که با استفاده از تمدن درخشان و ریشه دار خود عملاً در امور علمی و فرهنگی و اداری حوزه وسیع جغرافیائی نقش اول را به عهده داشتند به جبران این توهین به تاسیس نهضت شعوبیه که از منطق قوی قرآن د مایه فلسفه یونان پارس هند برخوردار بود با قیام ابو مسلم خراسانی به سقوط حکومت اموی و استقرار خلافت عباسیان مبادرت کردند.

استاد جلال همایی ضمن بحث پیرامون نهضت شعوبیه می نویسد « در استیلای عرب بر ایران همه شئون و حیثیات ایرانیان بر باد رفته و تنها به این خرسند بودند که قانون جدید ( اسلام) مبتنی بر حریت و مواسات و برادری میان آنها و سایر ملل حاکم برقرار خواهد ماند ولی فرمانروایان ستمکار عرب بساط مذهب را برچیدند و قوانین دین را زیر پا گذاشتند.

و برخلاف پیغمبر و خلفای راشدین رفتار کردند، و آن مایه تسلیت ( آسایش در برابر قوانین اسلام) را هم از دست ایرانیان ربوده و آنان را به قیام ونهضت بر ضد عرب وادار ساختند، که این قیام به رهبری ابومسلم خراسانی منجر به استقرار خلافت عباسیان شد.

لکن رفتار نا سپاس منصور دومین خلیفه با کشتن خدعه آمیز ابومسلم و رفتار هارون خلیفه عباسی با خاندان بر امکه و احیاء سنت محدد و دیرین برتری عرب با خشونت بیشتر و جنایات هولناکتر مخصوصاً در زمان خلافت متوکل نسبت به خاندان پیامبر (ص) و دانشمندان و دوستاران ایشان که اکثراً ایرانی بودند سبب شد که ایرانیا ن به کلی نه تنها اعتماد خود را نسبت به خلفای عباسی همانند امویان از دست بدهند بلکه مصمم شدند در زمینه فکری و سیاسی مبارزه را شدید نموده وبرای طرد حکومت عرب و خلافت عباسیان بکوشند، که نخست با تقویت مأموران در مرو خراسان که از طرف مادر ایرانی بود موجبات خلافت و پیروزی وی را برامین، برادرش در بغداد فراهم ساختند، و فضل بی سهل وزیر کاردان مأمون که رهبری این جنبش و امر انتقال خلافت از بغداد به خراسان را با کفایت تمام و نبوغ ذاتی اداره می کرد مأمون را تشویق کرد تا از میان علویان امام هشتم شیعیان را به جانشینی خود انتخاب کند، و موجبات تفاهم و دوستی را میان خاندان بنی هاشم وبنی عباس و فرق اسلامی بخصوص ایرانیان را که با تمام وجود به خاندان عصمت عشق می وزیدند فراهم نماید، لکن مأمون پس از اقدام به این امر مواجه با مخالفت شدید خاندان عباسی و اعراب که در دشمنی با خاندان عصمت سابقه دبرینه داشتند شد.

و به جبران آن به امرا و نخست فضل بن سهل در حمام خفه شد و امام هشتم شیعیان حضرت علی بن موسی الرضا را که همچون نیاکان خویش نمونه بی همتائی در فضیلت دانش، پرهیز کاری و انسانیت بود، نیز مسموم گردانید و آنگاه به مردم بغداد و خاندان عباسی نامه نوشت و تعهد کرد که بر سیره اجدادی خود خلافت نماید، و پس از رفع این مشکل برای آنکه دامن خود را از لکه این ننگ پاک کند برادر فضل یعنی حسن بن سهل را به وزارت خود منصوب و طاهر ذوالبمینین که مسئولیت سپاه مامون را در قلع و قمع امین و محاصره بغداد به عهده داشت به حکومت تمام بلاد واقع در شرق بغداد تا اقصی نقاط شرق ممالک اسلامی برگزید.

به این ترتیب ایرانیان که پس از واقعه سال 21 هجری و حمله اعراب به ایران برای اولین بار با حکومت نیمه مستقل ایرانی به رهائی از زیریوغ جابرانه اعراب نزدیک می شدند طرح مساله تفکیک امور خلافت ( یعنی امور دینی ) را از حکومت در سراسر کشورهای امپراطوری اسلام عنوان نمودند.

ورود افکار فلاسفه یونان،پارس ، هند در میان عقاید اسلامی که تآثیر بسزائی دربارور ساختن عقل و تلطیف روح افراد مسلمان داشت موجبات تقوبت فکری این نهضت را فراهم ساخت، و اسباب شک تردید در اندیشه های مذهبی که غالباً بر اساس منافع دستگاه خلافت و حفظ مناسبات روحانیت و علماء مذهب از دوران معاویه و امویان با دستگاه جابرانه خلفا ساخته و پرداخته شده بود و بر اثر تبلیغات به تدریج جزء عقابد عامه مردم مسلمان گردیده بود فراهم ساخت.

و سبب شد که عامه مسلمانان در مورد اینکه عقاید درست مذهب کدام است و نادرست آن کدام به حالت بلا تکلیفی بمانند.

بنابراین مردم از نظر فکری به سه دسته تقسیم شده بودند: 1- عده ای از مردم از علماء دینی که فقط به ظاهر دستورات دینی معتقد بودند پیروی می کردند 2- جمعی دیگر از اندیشمندان به نظرات عرفانی در مایه صوفیگری گرایش داشتند، و از کسانیکه در راه کشف و شهود و سیر وسلوک و انزوا از امور دنیوی بودند تبعیت می کردند.

3- بقیه مردم که از طبقات روشنفکر به شمار می آمدند به دلائل ملی و میهنی چنان که اشاره نمودیم از نظرات دانشمندان و متفکرین که به صحت و درستی علوم عقلی پای بند بودند اطاعت می کردند.

توضیح آنکه علوم عقلی یعنی فلسفه و علوم نظری که بیشتر وسیله دانشمندان یونانی منظم و مرتب شده بود و غالباً به همت مامون خلیفه دانشدوست و مشاورین ایرانیش و قبل از او در زمان صدارت خاندان بر امکه به عربی ترجمه و در مراکز علمی مورد مذاکره و بحث بود.