مقدمه
اصول ایمنی در محیط کار
ایمنی بعنوان حفاظت انسان و کارآیی او از صدمات و پیشگیری از صدمه دیدن انسان تعریف میشود.
اولین تلاش انسان در جهت بهبود ایمنی 2000 سال پیش در کتاب تاریخ طبیعی Pliny و Elder آمده است.
بعنوان مثال در این کتاب گفته شده که برای جلوگیری از استنشاق مواد سمی کارگران باید از ماسکهای حفاظتی استفاده نمایند و از اولین وسایل ایمنی لامپ های ایمنی معادن را می توان نام برد.
هدف از اجرای مقررات ایمنی و دستورالعملهای مربوطه،امکان بوجود آمدن محیط سالم است بنحوی که کارگران بدون دغدغه خاطر و بدون ترس از خطرات صنعت بکار خود ادامه دهند.
بدین ترتیب ترس از آینده نامعلوم که زائیده و معلول حوادث و سوانح در محیط کار می باشد در جامعه صنعتی ما رخت بر خواهد بست.
بدون وجود مسئول ایمنی نه تنها قدمی در راه پیشرفت صنعتی برداشته نمی شود بلکه صنعت دچار هرج و مرج و از هم پاشیدگی شده و دیر یا زود به سوی زوال تدریجی سوق پیدا نموده و به قهقرا راه خواهد سپرد.
نظم و نظافت کارگاهی (House Keeping )
روزگاری فروش زیاد و یا تعداد کارکنان و بزرگی کارخانه موجبات افتخار یک شرکت را فراهم می آورد زیرا ظاهرا فروش بالا و تولید انبوه،کاهش هزینه تولید و سود بالاتر را تضمین می کرد.
در دیدگاه جدید مدیریتی مهارت کارگر خط تولید و نیز شرایط تولید و محیط کارخانه و کیفیت محصول است که تعیین کننده فروش و سود شرکت است.
پاکیزگی در سیستم هفت سین مدیریتی ژاپن یعنی پاکیزگی انسان،ماشین آلات ،مواد و محیط می باشد.جهت دستیابی به صنعتی منضبط و کارگاهی تمییز با کارگران بهره ور و کاهش ریخت و پاش راهکارهای زیر توصیه می شود:
1- علامت گذاری و نوشتن مشخصات مواد و یا قطعاتی که در داخل قوطی ها و یا بشکه ها هستند و نوع آنها مشخص نیست.
2- لوازم ضروری از لوازم غیر ضروری تفکیک شده و وسائل غیر ضروری از محیط کار دور نگه داشته شوند.
3- ماشین آلات و تجهیزات مورد استفاده و کف سالنها و راهروها بعد از هر شیفت تمیز شوند.
4- اقلام پر مصرف در نزدیکی محل مصرف قرار داده شوند.
5- برای نظافت و بهداشت شخصی کارگران باید یک برنامه مدون وجود داشته باشد.
رنگ و کاربرد آن در صنعت
طبق استاندارد ANSI هر رنگ دارای کاربرد ویژه ای بوده و در موارد خاصی بکار می رود.قرمز : رنگ قرمز علامت توقف (کلیدهای توقف اضطراری) و تجهیزات پیشگیری و مبارزه با حریق مانند جعبه های هشدار دهنده،سطلهای شن و ...
را نشان می دهد.نارنجی : این رنگ برای نشان دادن خطر بکار می رود.
مثلابرای نشان دادن قسمتهای متحرک ماشین که می تواند ایجاد له شدگی،بریدگی و ...
بکند و نیز اگر حفاظ ماشین برداشته شود با این رنگ نشان می دهند.سبز : برای نشان دادن راههای تخلیه،نجات،پست های کمکهای اولیه،اجازه عبور وسایل نقلیه و بطور کلی معرف تاسیست حفاظتی است.
رنگ سبز یعنی رنگ ایمنی.آبی : از آنجاییکه آبی رنگ اصلی هشدار دادن می باشد برای نشان دادن خطر بکار می رود.
کاربرد آن شامل برچسب زدن برای هشدار دادن به منظور جلوگیری از شروع و به راه افتادن ماشین هایی که تحت تعمیر بوده و کارگر در آنها مشغول بکار می باشد.
زرشکی (ارغوانی ): برای مشخص کردن خطر تابش اشعه هایی نظیر ایکس،آلفا،بتا،گاما،پروتون و ...
بکار می رود.
این رنگ به همراه پره های شکسته شده در یک زمینه زرد برای نشان دادن اتاقها و محل هایی است که در آنجا مواد رادیواکتیو ذخیره یا جابجا می شود.زرد: برای نشان دادن احتیاط،مخاطرات فیزیکی نظیر برخورد،سر خوردن،افتادن و ماندن بین چیزی بکار میرود.سیاه و سفید : برای راهروهای رفت و آمد و خطوط جهت یابی بکار می رود.سیاه و زرد : برای نشان دادن مسیر حرکت وسایل نقلیه مثل لیفتراک بکار میرود.مهمترین کاربرد رنگ در صنعت نشان دادن هویت لوله ها است.
آموزش ایمنی
آموزش در راستای اهداف بهداشت حرفه ای از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است چرا که آموزش صحیح سطح آگاهی افراد را بالاتر برده و فرهنگ ایمنی و بهداشت را در بین کارگران باز می کند.
طبیعی است که کارگر هر چه قدر نسبت به ایمنی و مسائل مربوط به آن آگاه تر باشد کمتر ارتکاب به اعمال غیر ایمن میکند و همچنین افراد دیگر را نیز از انجام آن منصرف می کند.
اتوماسیون و ایمنی :
الف) اتوماسیون چیست؟
اتوماسیون عبارت است از علم بکارگیری مجموعه ای از سیستم های پیچیده ی مکانیکی و الکترومکانیکی و کامپیوتری در عملیات و کنترل فرایند های تولید .
اتو ماسیون باید به عنوان یک روند تدریجی مد نظر قرار گیرد نه جای گزینی برای فعالیت های انسان توسط ماشین .
اغلب کشورها برای افزایش بهره وری خود سعی در خود کار کردن عملیات تولید دارند چنین کشور هایی تمایل به اتوماسیونی با یک روند پیشرونده دارند.
این روشی است که بارها برای تشکیل "جزایر اتوماسیون"ونهایتآ اتصال آنها به هم برای ایجاد یک کارخانه کاملآ خودکار مورد استفاده قرار گرفته است .
ب)اثرات اتوماسیون بر روی عملکرد کارگران:
این امر اصولآ مورد توافق است که اتوماسیون به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بر روی کار دستی -آگاهی ومهارت های کارگران-روابط اجتماعی بین آنها و تلاش های فیزیکی شان اثر دارد .در مجموع اتوماسیون تعداد کارگران به ازای واحد سطح کارخانه را کاهش داده و در بعضی موارد کارگران را از ماشین ها جدا میسازدو در حالیکه از میزان کارهای جسمانی میکاهد بار روانی کارگران را افزایش میدهد .
ج)ارتباط بین سطح اتوماسیون ((l(a))وملزومات کار:
حدود مختلف اتماسیون ملزومات وعملکرد کارگران را تحت تاثیر قرار میدهد.
که هر کدام از آنها به طور مختصر در بخش زیر توصیف شده اند
- کار دستی مستقیم (dmw):
زمانی حد اکثر است که سطح اتوماسیون به حد اقل برسد و با افزایش سطح اتو ماسیون مقدار آن کاهش مییابد .
کار دستی مستقیم زمانی صفر میشود که سطح به حد اکثر مقدار خود برسد.
-کار دستی غیر مستقیم (imw):
زمانی وجود نخواهد داشت که سطح حد اقل بوده وزمانی به حد اکثر میرسد که سطح اتوماسیون نیز حد اکثر باشد.
- ضرورت های دانشی و مهارتی (ksr):
زمانیکه سطح در حد اقل مقدار خود است این ضرورت به حد اکثر میرسد .
زمانیکه سطح ما بین حد اقل وحد اکثر است به حد صفر رسیده و یا به بالاتر از نقطه ی میانی سطح نیز میرسد که این امر اساسآ در ارتباط با نگهداری و تعمیرات برای رسیدن به سطح اتوماسیون بالاتر است .
الف) اتوماسیون چیست؟
اتوماسیون عبارت است از علم بکارگیری مجموعه ای از سیستم های پیچیده ی مکانیکی و الکترومکانیکی و کامپیوتری در عملیات و کنترل فرایند های تولید .
اتو ماسیون باید به عنوان یک روند تدریجی مد نظر قرار گیرد نه جای گزینی برای فعالیت های انسان توسط ماشین .
اغلب کشورها برای افزایش بهره وری خود سعی در خود کار کردن عملیات تولید دارند چنین کشور هایی تمایل به اتوماسیونی با یک روند پیشرونده دارند.
این روشی است که بارها برای تشکیل "جزایر اتوماسیون"ونهایتآ اتصال آنها به هم برای ایجاد یک کارخانه کاملآ خودکار مورد استفاده قرار گرفته است .
ب)اثرات اتوماسیون بر روی عملکرد کارگران: این امر اصولآ مورد توافق است که اتوماسیون به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بر روی کار دستی -آگاهی ومهارت های کارگران-روابط اجتماعی بین آنها و تلاش های فیزیکی شان اثر دارد .در مجموع اتوماسیون تعداد کارگران به ازای واحد سطح کارخانه را کاهش داده و در بعضی موارد کارگران را از ماشین ها جدا میسازدو در حالیکه از میزان کارهای جسمانی میکاهد بار روانی کارگران را افزایش میدهد .
ج)ارتباط بین سطح اتوماسیون ((l(a))وملزومات کار: حدود مختلف اتماسیون ملزومات وعملکرد کارگران را تحت تاثیر قرار میدهد.
که هر کدام از آنها به طور مختصر در بخش زیر توصیف شده اند - کار دستی مستقیم (dmw): زمانی حد اکثر است که سطح اتوماسیون به حد اقل برسد و با افزایش سطح اتو ماسیون مقدار آن کاهش مییابد .
کار دستی مستقیم زمانی صفر میشود که سطح به حد اکثر مقدار خود برسد.
-کار دستی غیر مستقیم (imw): زمانی وجود نخواهد داشت که سطح حد اقل بوده وزمانی به حد اکثر میرسد که سطح اتوماسیون نیز حد اکثر باشد.
- ضرورت های دانشی و مهارتی (ksr): زمانیکه سطح در حد اقل مقدار خود است این ضرورت به حد اکثر میرسد .
زمانیکه سطح ما بین حد اقل وحد اکثر است به حد صفر رسیده و یا به بالاتر از نقطه ی میانی سطح نیز میرسد که این امر اساسآ در ارتباط با نگهداری و تعمیرات برای رسیدن به سطح اتوماسیون بالاتر است .
-اثرات متقابل اجتماعی (si): زمانی حد اکثر است که سطح حد اقل باشد از آنجایی که افزایش سطح این اثرات را کاهش میدهد .
اگر تعدادی از کارگران در کنار هم در یک اتاق کنترل قرار گیرند ممکن است که این اثرات افزایش یابد.
-ایجاد ایمنی در روابط مرد – ماشین – مواد (م-م-م) :امروزه ماشین آلاتی بدست انسان ساخته شده اند که قدرت وی را در محاسبه و یا در تغییر شکل مواد ویا جابجایی مصالح و افراد ، هزاران برابر کرده است.
در مواقع بروز عیب و نقص در این دستگاهها خرابی های بزرگ و صدمات زیادی نیز به کار می آید.در کنترل این ماشین آلات انسان علاوه بر حواس معروف پنج گانه خود از حواس دیگری مانند احساس سرعت در حرکت مستقیم یا منحنی–چرخش–شتاب–سقوط–بی وزنی تعادل ( در سکون و در حرکت ) و امثال آن استفاده می نماید.خطای هر یک از این حواس بخصوص در بینایی و یا شنوایی ممکن است موجب ایجاد واکنش های اشتباهی و خطرناک بشود.
بدین جهت امروزه سعی می شود که با استفاده از دستگاههای کامپیوتر در مراحل حساس کنترل تأسیسات بزرگ نظیر واحدهای قدرتمند یک نیروگاه از اجرای فرامین خطا از جانب اپراتور جلوگیری نموده و ایمنی وی و دستگاهها را تعیین کنند.5- ارگونومی :علمی که تناسب محیط کار را با راحتی و بهره وری بهینه انسان مورد بررسی قرار می دهد ارگونومی نامیده شده است.
طبق این بررسیها قسمتهای کنترل ماشین آلات متناسب با جثه انسان و ابعاد و وع حرکات و توان اعضای بدن او طراحی می شود.
این اقدامات در جهت سهولت کار و کاهش خطای حواس و اشتباه در تشخیص وضع یا مقدار کمیت عوامل متغیر و ارزیابی و نتیجه گیری فرد و واکنش هایی که برای کنترل آنها انجام می دهد ، صورت می گیرد تا از حوادث ناخواسته جلوگیری شود.
حفظ استاندارد جهانی از نظر جهت گردش پیچها و مهره ها و شیرها برای بسته یا بازشدن و تناسب جهت حرکت ماشینها یا بار جرثقیل ها با جهت حرکت دسته های فرمان آنها و یا انتخاب رنگ فازهای برق یا رنگ لوله های حاوی مواد مختلف از این مقوله هستند.6- بهداشت کار :نداشتن بهداشت کار یعنی آلودگی محیط کار به میکروب ها و یا سایر مواد مضر مانند گردوغبار و گازهای سمی ، کمبود اکسیژن و نداشتن نور مناسب و یا وجود صداهایی با شدت ناخوشایند یا غیر قابل تحمل از موضوعاتی هستند که اگر در رفع آنها کوشش نشود ولو حادثه ای هم بروز نکند در دراز مدت ایمنی یا سلامتی انسان را به خطر می اندازد و او را دچار امراض جسمی یا روانی می نماید ، از این نظر ایمنی ایجاب می کند که بهداشت محیط کار، به نحو احسن رعایت شود تا علاقه به محیط کار در کارکنان ایجاد گردد.7- رعایت ایمنی در تأسیسات برقی :تحقیق در حوادثی که تاکنون در صنعت برق روی داده مشخص کرده است که عدم رعایت ایمنی در هر یک از مراحل زیر باعث ایجاد حادثه در همان مرحله و یا مراحل بعدی می شود :7- الف ) مرحله طراحی : رعایت اصول ارگونومی همراه با کاربرد ضرایب اطمینان کافی در محاسبات استحکام اجزاء و تأسیسات بکار رفته در تولید و انتقال و توزیع برق و ابزارها و ماشین آلات مورد استفاده در این زمینه ها و کلیه دستگاههای مصرف برق در قبال نیروهای برقی و مکانیکی و خوردگیهای شیمیایی موجب می شود که طول عمر مفید تضمینی شده ای برای تأسیسات برقی یا اجزای شبکه و وسایل مصرف برق معین شود و از حوادث ناشی از شکست زودرس آنها و خسارات و صدمات ناشی از آن جلوگیری شود.7- ب ) مرحله ساخت تجهیزات یا احداث تأسیسات : در این مرحله انتخاب مواد و ابزارهای مناسب و مرغوب برای ساخت تجهیزات و تأسیسات و بکارگیری روشهای اصولی و ایمن برای انجام کارها حادثه را از محیط کاری دور می سازد.7- ج ) مرحله بهره برداری از تجهیزات یا تأسیسات : رعایت مراحل قبل برای جلوگیری از حوادث در این مرحله لازم است ولی کافی نیست.
این مرحله که شامل تعمیرات و نگهداری نیز می شود خود مقررات ایمنی خاصی را نیاز دارد مقررات حفاظت استاندارد از آن جمله است که ایمنی را در محیط کار تعمیراتی قبل از آنکه کار اصلی شروع شود برقرار می نماید.
بخصوص که کشف وجود برق در داخل هادیها بدون ابزارهای ایمنی خاص امکان پذیر نیست و برقدارشدن بی موقع آنها نیز بارها ایجاد حادثه جان گداز نموده است.
مقررات صدور اجازه کار و یا اجازه کار توأم با آزمایش پس از تخلیه انرژیها و برقراری اتصال زمین و استفاده از کارتهای حفاظت خودی- کارتهای اجتناب از وصل مجدد- کارتهای احتیاط از این جمله اند.همچنین اصول کار تعمیرات شبکه های برقدار انتقال انرژی باب دیگری است که به آموزشهای کافی و مهارت های خاص نیاز دارد.7- د ) مرحله استفاده از انرژی برق : مشترکین برق اعم از خانگی- عمومی- کشاورزی یا صنعتی نیز برای احتراز از خطرات انرژی برق باید اصول ایمنی را در مصرف آن رعایت نمایند و لذا نیاز به آگاهی از این اصول و بکارگیری آنها را دارند.
-آموزش ایمنی و روشهای آن : با وسعت زیادی که رعایت ایمنی در کلیه مراحل کارها حتی در محیط های اداره و خانه دارد باید گفت که رعایت ایمنی نشانه کمال مهارت در انجام هر کاری است نمی توان ؟آن را از جنبه های فنی طراحی و ساخت و بهره برداری جدا نمود.
لذا آموزش ایمنی با آموزش های تخصصی فنی همراه خواهد بود تا هر کس از جنبه های ایمنی کاری که انجام می دهد آگاهی داشته و از بروز خطر و حادثه جلوگیری نماید.
بنابراین آموزش ایمنی هم در مراحل آموزشهای فنی مربوط به طراحی یا ساخت و هم در مراحل عمل بهره برداری و تعمیرات ضرورت دارد.
در این آموزشها از روشهای سمعی و بصری و فردی یا عمومی مانند تدریس و نمایش فیلم و اسلاید و نصب پوسترها و آگاهی ها یا تشکیل مجالس مختلف استفاده می شود.
- ایجاد انگیزه و علاقه در رعایت ایمنی : در اغلب حوادث بروز خطائی واضح و ساده نقش اصلی را داشته است و این امر نشان می دهد که حتی افراد عالم و ماهر گاهی از رعایت اصول ابتدائی ایمنی غفلت می نمایند.
به این جهت علاقه و انگیزه در افراد برای توجه دائمی که به ایمنی خود و دیگران یکی از هدفهای اساسی هر برنامه ایمنی می باشد.
به این منظور برگزاری رقابت و مسابقه ایمنی بین افراد و یا گروهها و همچنین تکرار آموزشهای قبلی ، موشکافی حوادث اخیر برگزاری مجالس سخنرانی یا جشن ایمنی در پایان هر دوره رقابت و اعطای جوائز ایمنی اثر آشکاری در جلوگیری از حوادث زیان بار از خود نشان داده است.
در جشن های ایمنی حتی از افراد خانواده کارکنان نیز دعوت بعمل می آید تا به فواید رعایت اصول ایمنی در منزل نیز پی ببرند و از حوادث خارج از محیط کار نیز جلوگیری نمایند.
- بررسی حادثه و کشف علل و گرفتن پندهای لازم : البته اهم تلاش های ایمنی متوجه اصلاح شرایط و مهار کردن خطرات و جلوگیری از حوادث است لیکن چون انسان هنوز به درجه کمال نرسیده و در مراحل مختلف طرح ، ساخت و بهره برداری احتمال خطا دارد لذا بروز پاره ای از حوادث ولو مواردی که به خیر می گذرد زنگ خطری برای وجود نقص در گوشه ای از کارها می باشد.
در چنین مواردی باید مسئولین ایمنی با همکاری سرپرست گروه ،کار تحقیقات لازم وکافی جهت شناخت خطرات و عواملی که از کنترل انسان خارج شده اند بپردازند.
با شناخت دقیق عوامل ایجاد حادثه و دادن آموزش کافی به افراد می توان از بروز حوادث مشابه آن جلوگیری نمود.
- حفظ آمار حوادث و محاسبات ضرایب کثرت و شدت حادثه : برای مقایسه عملکرد ایمنی دو یا چند شرکت در یک دوره معین و با مقایسه عملکرد یک شرکت در دوره های مختلف وجود آمارهای دقیق از حوادث روی داده ، در آن لازم است تا بتوان ، توسط آنها ضرایب کثرت و شدت حادثه را محاسبه و برای دوره ها یا شرکت های مختلف ملاک مقایسه قرار داد.
برحسب قرار داد تعداد حوادث ناتوان کننده که در یک میلیون نفرساعت کار انجام شده روی می دهد ضریب کثرت حوادث نام دارد.
همچنین نسبت تعداد روزهائی که یک یا چند نفر از کارکنان در اثر یک حادثه از انجام کار ناتوان می شوند به یک میلیون نفر ساعت کار انجام شده ضریب شدت حادثه نام دارد.
البته مرگ و نابینائی از دوچشم معادل شش هزار روز ناتوانی بحساب می آید و نقص اعضاء بر این مبنا در جداول معینی مشخص شده است ، نسبت این دو ضریب نیز که متوسط شدت حوادث در این دوره است ، ملاک دیگری برای مقایسه می باشد.
در واقع انجام یک میلیون نفر روز کار بدون حادثه قابل تقدیر و شایسته جشن ایمنی برای آن گروه یا شرکت می باشد.
- نقش و وظیفه اداره ایمنی و تشکیلات مناسب آن : از آنجا که هر فرد مستقیماً مسئول عواقب اعمال خود بخصوص در رعایت اصول ایمنی و حفاظت است ، لذا مسئولیت ایمنی بطور مستقیم متوجه هر فرد و سپس سرپرست و سازمان اداری وی می باشد.
در نتیجه اداره ایمنی مسئولیت درجه دوم و نقش ارشاد و کنترل ثانوی و وضعیت ایمنی را به عهده خواهد داشت و به این جهت به تشکیلات وسیعی نیاز ندارد.
وظائف عمده اداره ایمنی را می توان در موارد زیر خلاصه نمود : - الف ) به نمایندگی از طرف مدیریت شرکت و با همفکری و هماهنگی وی خط مشی کلی ایمنی شرکت را تعیین نموده و در راه ایفای این مسئولیت مقررات ایمنی مورد نیاز در هر بخش از فعالیتهای شرکت را تهیه و یا تدوین و با مرور زمان اصلاح و تکمیل می نماید.
- ب ) ضرورت استفاده از تجهیزات ایمنی فردی و گروهی و وسایل آتش نشانی لازم و جعبه های کمک های اولیه در محل ها و رشته کارهای جاری را تعیین و نسبت به تهیه وسایل مرغوب از این نوع با تدارکات شرکت همکاری می نماید.
- ج ) برنامه های آموزش ایمنی در کلاس و همچنین در ضمن کار برنامه ریزی و هدایت می نماید .
طرق استفاده از وسایل آتش نشانی نیز بخشی از این آموزش ها می باشد که بعد از وقوع حادثه مفید خواهد بود.
- د ) در باره حوادثی که در محیط های کار روی می دهند تحقیق و بررسی را تا شناخت عوامل شرکت کننده در آن انجام می دهد و آموزش های لازم در مورد نحوه جلوگیری از حوادث مشابه را به کارکنان داده و سوابق و آمار را تنظیم می نماید.
گزارش های لازم از حادثه را برای مدیریت شرکت تهیه و با مقامات انتظامی و قضائی در تعیین سهم افراد خاطی در بروز حادثه همکاری می نماید.
- ه ) برای حفظ علاقه و توجه کارکنان به ایمنی برنامه های مسابقه یا رقابت در بهبود ایمنی بین گروههای کار ایجاد کرده و در خاتمه دوره جشن ایمنی را ترتیب داده و به کمک مدیریت شرکت جوائز و یا تقدیرنامه هائی به افراد شایسته اعطا می نماید.
– و ) بعنوان وسیله ارتباط جمعی نامه هفتگی یا ماهنامه ایمنی را چاپ کرده و از کلیه افراد در تهیه مطالب مفید در پیش برد ایمنی کارها و جلوگیری از حوادث یاری می طلبد.
- نتیجه گیری : همانطور که قبل از وقوع مصائب طبیعی مانند زلزله و سیل و طوفان باید به فکر احداث ابنیه محکم و سدها و سیل بندها بود تا صدمات وارده را به حداقل برساند ، در مورد ایمنی در محیط کار نیز باید بیشتر تلاش ها صرف جلوگیری از حوادث گردد و اقداماتی از قبیل استفاده از تجهیزات ایمنی فردی و گروهی یا کمک های اولیه و آتش نشانی برای بعد از وقوع حادثه ممکن است مفید باشد ، ولی نباید اهم اقدامات ایمنی را تشکیل بدهد.