طبیعت و محیط زیست، موهبتی خداوندی است که از مجموعه موجودات، منابع و عوامل و شرایط هماهنگی که در اطراف هر موجود زنده وجود دارد و ادامه حیات به آن وابسته است به وجود میآید.
آلودگی محیط زیست بر کیفیت و چرخه طبیعی اثر میگذارد و پیآمدهای زیانباری برای زندگی انسان، حیوان، گیاه و بناها دارد.
در جهان امروز، مسئله آلودگی، یکی از مهمترین و حادترین مشکل تمدن انسانی است و نقش انسان در آلودگی محیط زیست بسیار چشمگیر است.
طبیعت، برای بقای نسل بشر آفریده شده است و پیوندی ناگسستی میان انسان و طبیعت وجود دارد.
امام علی علیهالسلام این پیوند و پیوستگی انسان با طبیعت پیرامون را به زیبایی بیان میکند:
تقوا پیشه کنید در حق بندگان و شهرها، که شما مسئول هستید؛ حتی از سرزمینها و چهارپایان.
انسان هرگز اجازه ندارد خود را رها و لجام گسیخته و آزاد در بهرهبرداری از طبیعت بداند و حق ندارد با آلوده کردن و ویران ساختن طبیعت، به آسایش برسد.
پیام متن:
1.
طبیعت، نعمتی است که خداوند به امانت در اختیار انسان قرار داده و آدمیان در برابر چگونگی بهرهبرداری از آن مسئول هستند.
2.
آلودگی محیط زیست به زیان انسان و همه موجودات تمام می‌شود.
طبیعت، بستر رشد و تعالی انسان
فرهنگ اسلامی، طبیعت را گهواره و زمینهساز پرورش و کمال انسان میداند.
ازاینرو، با هر کس که به این عامل، آسیب و زیان رساند و آن را برای رشد بشر ناامن سازد، مقابله میکند.
نظام طبیعت، بر اساس حکمت آفریده شده و همه عناصر آن از ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند تا آدمی در پرتو آنها از مادیت به معنویت برسد و دنیا و آخرت را به شایستگی در خود به کمال برساند.
امام صادق علیهالسلام به مُفَضَّل بن عمر میفرماید:
اگر تو جهان آفرینش را با اندیشه و خردت درست ارزیابی کنی، آن را مانند ساختمانی مییابی که همه آنچه آفریدهها به آن نیازمند بودهاند، در آن پیشبینی شده است.
آسمان، بسان سقفی است برافراشته؛ زمین بسان فرشی است گسترده؛ ستارگان، چراغهای چیده شده را مانند؛ گوهرها در دل این جهان ذخیره شدهاند و همهچیز برای انسان آماده شده و آدمی مانند صاحب خانهای، همه آنچه هست، در ملک اوست.
گونهگونی گیاهان و حیوانات، برای برآوردن منافع و مصالح او تهیه شده است.
پس باید از متاعهای گوناگون آن در راه اطاعت خدا و رشد الهی بکوشیم و بهره ببریم.
پیام متن:
خداوند همه نعمتهای خود را در عالم طبیعت، برای رشد و تعالی آدمی آفریده و انسان را خلیفه و مالک این نعمتها قرار داده است.
بنابراین، همگان موظفند برای حفظ طبیعت بکوشند.
حفظ طبیعت در جهانبینی اسلامی
یکی از صفات خداوند، حفیظ است و در جهانبینی اسلامی، کل هستی در حوزه حفاظت پروردگار قرار دارد.
بر اساس آموزههای دینی، انسان مسلمان نیز باید خود را به این صفت بیاراید و خود را در هر مکان و موقعیتی نگهدارنده و پاسدار امانتها و نعمتها از جمله محیط زیست انسانی بداند.
پیشگیری از نابودی و تلف شدن طبیعت نیز با رعایت امانتداری و حفاظت امکانپذیر است.
پیامبر اسلام زمین را مادر انسان و امین خداوند میداند و میفرماید: «در نگهداری زمین بکوشید و به آن حرمت نهید که مادر شماست.
هر کس بر روی آن کار نیک و یا بدی انجام دهد، گزارش خواهد کرد».
داشتن چنین نگاهی به طبیعت که پیامبر آن را به پیروان خود میآموزد و نیز خود را فرزند و پرورش یافته دامن او دانستن، در بهرهوری درست از آن، اثر فراوان دارد.
پیام متن: 1.
آنکه در حفظ طبیعت و محیط زیست کوشاست، در واقع به صفتی خدایی آراسته شده است.
2.
به فرموده پیامبر گرامی اسلام: «زمین را نوازش کنید و از آن برکت بگیرید؛ زیرا او مادر شماست، مادری که به فرزندانش مهربان است».2 آبادگری در بینش اسلامی در بینش دین اسلام، انسان پیوند ویژهای با طبیعت دارد.
انسان از زمین پدید آمده است و باید حرمت آن را نگه دارد، حفظ حرمت زمین به این است که آن را آباد سازند و از ویرانی در امان دارند.
خداوند نیز در قرآن میفرماید: «او شما را از زمین پدید آورد و خواست که آبادانش دارید.» از نگاه قرآن، آبادانی زمین، وظیفه انسان است.
خداوند با اینکه طبیعت را رام شده انسان میداند و اینکه میتواند هرگونه بهرهبرداری از آن بکند، به او هشدار میدهد که به بهانه استفاده از طبیعت، نباید آن را نابود سازد.
باید به گونهای از طبیعت بهره برد که جریان حیات و زندگیبخشی همچنان برای نسلهای آینده فراهم باشد.
«آلوده کردن آبها، از میان بردن پوششهای گیاهی، استفاده بیرویه از چوب جنگلها، هدر دادن انرژی طبیعی و کوتاهی در بازسازی محیط زیست، در واقع، دور شدن از آموزههای ارزشمند انسانی و الهی است.» پیام متن: آباد ساختن زمین، وظیفه شرعی و اخلاقی همه انسانهاست.
جنگل؛ طلای سبز جنگل، از ثروتهای طبیعی و از عناصر مهم حیاتوحش هر زمینی به شمار میآید.
با قطع درختان و نابودی جنگلها، به پیشروی آب باران در زمینهای صاف کمک و هموار و در نتیجه از ذخیره شدن آب در خاک جلوگیری می‌شود و به دنبال آن، فرسایش منابع طبیعی آغاز میگردد.
عواملی همچون توجه نکردن به ارزشهای زیستمحیطی و تنوع زیستی، سامان ندادن به مراکز جمعیتی و مشاغل داخل و حاشیه جنگلها، بهرهبرداری بیرویه و غیراستاندارد از درختان و منابع جنگلی و جادهسازی، در سرعتبخشی به تخریب وسیع این منابع ارزشمند بسیار مؤثرند.
جنگل، هدیه خدایی و دوست لازم بشر به شمار میرود.
هیچیک از پدیدههای طبیعت، به اندازه جنگل در زندگی سالم آدمیان نقش اساسی ندارد.
انسان نخستین، تنها در پناه طبیعت توانست به حیات و تولید نسل خود ادامه دهد.
آدمی در قبال نگهداری جنگل و نوع بهرهوری از آن، مسئول است.
بدیهی است که جنگل، فقط متعلق به یک نسل و زمان خاص نیست، بلکه یک سرمایه ملی و جهانی است.
در گفتار دینی نیز بارها به اهمیت درخت و درختکاری و حفظ و پرورش گیاهان اشاره شده است.
پیامبر گرامی اسلام در حدیثی فرمود: «هرکه درختی بنشاند و ثمر دهد، خداوند به اندازه میوههای آن درخت به او پاداش میدهد».
انسان در قبال همه آفریدههای خداوند مسئول است، از جمله در برابر جنگل که ثروت و سرمایهای طبیعی به شمار میرود و در زمینه رفاه و تامین نیازهای آدمی، یکی از نعمتهای بزرگ خداوند است.
امام صادق علیهالسلام : «خداوند، درخت را برای انسان آفرید و بر او تکلیف کرد که آن را بکارد و آبیاری کند و برای نگهداری آن تلاش ورزد».2 نقش خاک در محیط زیست انسان از انواع آلودگیهای محیط زیست، آلودگی خاک است.
خاک، از منابع مهم طبیعت و پالاینده و تصیفه کننده آن است.
بدون خاک سالم، ادامه زندگی ممکن نیست؛ زیرا 95 درصد غذای انسان از زمین تأمین می‌شود.
خداوند، زمین و آسمان و همه نعمتهای آن را برای آدمی آفریده و طبیعت را رام و مطیع انسان ساخت تا بتواند هرگونه بهره را از آن ببرد.
«همه عناصر طبیعت، از آنِ همه انسانها و بلکه همه آفریدههای خداوند است و هیچکس حق نابودی و آلودگی آنها را ندارد.
عواملی چون رشد شهرنشینی، ازدیاد زبالههای شهری و جذب شدن برخی مواد شیمیایی در خاک، حفاریهای معادن، چرای بیرویه دامها، استفاده از سموم و آفتکشها و مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی، به فرساش و آلودگی خاک و تخریب سطح زمین میانجامد.
منابع محیط زیست، از مشترکاتند و همه حق دارند درست و منظم از آنها استفاده بکنند و کسی حق ندارد با آلوده کردن و استفاده نادرست آنها، زیست دیگران را به محیطی غیربهداشتی، دشوار و خطر آفرین تبدیل کند و همه در برابر این عناصر، مسئول هستند.» پیام متن: پرهیز از آلوده کردن خاک و استفاده درست از آن، به منظور تأمین نیازهای انسان، نوعی شکرگذاری، دوستی با طبیعت و امانتداری در مقابل نعمتهای خداوندی است.
دنیای امروز و محیط زیست بیروح دنیای صنعتی امروز با تخریب جنگلها و نابودی فضاهای سبز و پژمردگی و مرگ گل و گیاه روبهروست.
پیشرفت بیرویه صنعت، همانگونه که صفا، یکدلی و پیوندهای استوار خانوادگی را از مردم صنعتزده گرفته و روانشان را رنجور و افسرده ساخته است، آخرین روزنههای امید را نیز که جنگلها و دشتهای خرم و مزرعههای سرسبز بود، تباه ساخت و انسان را در میان آهنهای خشن، دیوارهای بتونی و دود و آلودگیهای گوناگون صنعتی، بیکس و تنها رها کرد.
اکنون انسانهای بیشماری به سرگردانی، پریشان حالی و افسردگی دچار شدهاند که نتیجه شوم و ناخواسته جهان صنعتی است و آرام آرام به فاجعهای انسانی تبدیل می‌شود.
گفتنی است که دانشمندان، آفات صنعتی را بیش از بلاهای طبیعی دانستهاند.
بر این اساس، احیای دوباره محیط زیست و برگرداندن سرزندگی و شادابی زمین به آن، عامل مهمی در ایجاد روحیه نشاط و امید در انسانهاست.