بحثی در چوب شناسی
بیش از صد هزار نوع از چوب های مختلف، در رابطه بشر با طبیعت شناخته شده است که بیشتر آنها به گونه تجاری و در صنعت بکار می روند.
نسبت وزن آب یک چوب تازه بریده شده به وزن خود چوب پس از خشک شدن، بین ۳۰ تا ۳۰۰ درصد می باشد.
برای بعمل آوردن یا خشکانیدن چوب، دو راه وجود دارد.
یکی صنعتی، با استفاده از وسایل مصنوعی و دیگر به صورت طبیعی و در هوای آزاد.
چوبهایی که برای ساختن آلات موسیقی بکار می رود، باید حتماً به طور طبیعی خشک گردند و در اصطلاح، «سایه خواب» و یا «سایه خشک» (خشک کردن چوب در سایه) شوند.
خشکانیدن چوب در هوای آزاد و خشک، با روش صحیح معمولاً یک تا سه ماه وقت می گیرد.
پس از این مدت، چوب باید در حدود ۱۲ تا ۱۵ درصد رطوبت داشته باشد، اما هرگز نباید این میزان به ۱۹ درصد برسد.
همانطور که گفته شد، چوب مورد استفاده در ساختن ساز، باید به روش طبیعی (و نه به روش کارخانه ای و مصنوعی) سالها بماند تا رطوبت آن به میزان نیم تا یک درصد برسد و نه بیشتر، در غیر اینصورت امکان پیچیدن چوب بعد از خشک شدن کامل آن، زیاد است.
چوبهایی که برای ساختن سازهای ایرانی به کار می روند عبارتند از چوبهای گردو، شمشاد، توت، شاه توت، توت سیاه، آزاد، فوفل، که از میان آنها، چوبهای گردو، فوفل و آزاد مورد استفاده بیشتری در سنتورسازی دارند و باز در این سه نوع چوب، گردو به مناسبتهای مختلف که بعد خواهیم گفت، بیشتر در سنتورسازی کارآیی دارد، هر چند که این کارآیی به معنی انتخاب اصلح نمی باشد.
زیرا همانطور که خواهد آمد، مناسب ترین چوب برای ساخت سنتور، چوب آزاد است.
همیشه استاد ناظمی می گفتند که مرحوم سماعی به وی سفارش می نمود: "ناظمی آزاد یادت نرود و از چوب آزاد برای ساختن سنتور غافل مشو، بخصوص آزاد پوست ماری" و ایشان اعتقاد داشتند که سنتوری که از چوب آزاد ساخته شود، دارای لطافت بی نظیری خواهد بود.
سن چوب را بطور کلی می توان از حلقه های آن که در بدنه چوب قرار دارند، تشخیص داد.
چوب گردو نیز از جمله همین چوبهاست.
گردوی قهوه ای یا سیاه جهت بکارگیری مناسب تر است.
چوب سفت دارای مشخصاتی است مانند وزن آن، مثلاً یک چوب گردوی قدیمی در ابعاد مشخص با همان چوب از دسته چوبهای کاج (با همان ابعاد) تقریباً دو برابر وزن دارد.
برای باز نمودن خلل و فرج چوب و صمغ های آن، اعمالی بر روی چوب انجام می گیرد.
البته برای چوبهای صنعتی غیر از سازسازی، چوب را در کوره (فرهای) بزرگ قرار می دهند و نخست آن را به مرحله اشباع می رسانند (مرحله ای که چوب نهایت تری و رطوبت را دارا است) و به تدریج با دمیدن هوای گرم توسط پنکه های بزرگ و تهویه توسط پنکه های بزرگ دیگری و اضافه نمودن مواد شیمیایی، صمغ چوب و سایر آلکالوئیدهای غیرضروری در صنعت را از چوب می گیرند اما برای ساختن ساز، ناگزیر از قرار دادن چوب در طبیعت هستیم تا چوب به صورت طبیعی، به گونه دلخواه درآید.
مراحل ساخت سنتور
در مورد ابعاد سنتور و همینطور برخی از بخش های این مطلب، گاهی کلمه "حدود" یا "در حدود" مشاهد می شود.
از آزمایشهایی که بر روی بسیاری از سنتورهای ساخت قدما و سازندگان امروز (با آنکه الگوی قدما را معیار قرار داده اند) انجام گرفت، تغییراتی اندک در برخی از سازها دیده شده و صلاح بر آن قرار گرفت که کلمه "حدود" دربرخی موارد ضروری بکار گرفته شود، گرچه تغییرات ناچیز و بسیار اندک می بود لیکن از لحاظ یک تحقیق بر اساس صداقت قلم، بازگویی همان جزئیات لازم به نظر رسید.
همانطور که گذشت، چوب و بکارگیری صحیح آن از مهمترین عوامل در ساخت هر ساز و از جمله سنتور می باشد.
سنتور را معمولاً از چوب گردو می سازند یا بهتر است گفته شود، چوب گردو به مناسبت استحکام و امتیازاتی که دارد، بیشتر مورد استفاده سازندگان سنتور قرار می گیرد.
برای بعمل آوردن چوب جهت ساختن سازهای مختلف، بعضی اعمال شیمیایی بر روی آن انجام می گیرد که در مهیا نمودن چوب به گونه دلخواه سازنده، نقش اساسی را دارا است.
قدمت چوب همیشه مورد نظر بوده است.
یحیی تارساز در انجام اینگونه اعمال به روی چوب، مهارت و شهرت داشته و تارهایی که ساخته، نمونه ای از کار اوست.
در سنتور نیز مسئله شناخت چوب و انجام بعضی از اعمال بر روی آن، از مهارت کار است زیرا چوب باید به گونه ای از کار در آید که در نهایت بتواند فشار سیمها را تحمل کند و جوابگو باشد.
در سنتور که فشار سیمها بر صفحه زیاد است، با کوچکترین اشتباهی در انتخاب چوب، صفحه ها تغییر شکل داده و اساس کار در هم می ریزد.
مثلاً هر گاه چوبی که برای صفحه باید بکار گرفته شود، بجای کلاف بنشیند، قطعاً نتیجه مطلوب نخواهد بود.
استاد مهدی ناظمی که مشهورترین سازنده سنتور بودند، دقت بسیاری برای پروراندن چوب به عمل می آوردند، که از آن جمله قرار دادن چوب به مدتهای طولانی زیر فضولات حیوانی است.
البته از نوعی داروهای شیمیایی مخصوص چوب نیز استفاده می شود.
از نخستین مراحل ساخت، برش چوب در کارگاه است.
چوب به گونه طبیعی به کارگاه حمل می شود و در آنجا از وسط
کُنده، برش می خورد و سپس تنه آن را چهار شکاف نموده و آن را برای پختگی و آمادگی در مرحله آزمایش های فوق الذکر قرار می دهند و این مرحله گاه تا دو سال و شاید اگر تعجیل در کار نباشد، سالهای بیشتری به طول می انجامد و چوبی که پس از این مدت مورد استفاده قرار می گیرد، چوبی «جا افتاده» است.
استفاده از تکه های مختلف چوب در قسمتهای مختلف ساز، به شناسایی سازنده از چوب، بستگی تام دارد و این مسئله گاه به قدری حائز اهمیت است که از یک قطعه چوب به کلی صرفنظر می شود، زیرا در اصطلاح «بد راه» است و انتخاب نادرست و اشتباه در مسأله فوق باعث دگرگونیهای ظاهری سنتور و بد صدائی ساز می شود.