باغهای با صفا و درخت زارها و جویبارها و چشمه سارها از دیر بازمورد دلبستگی ما ایرانیها که محیط زندگیمان خشک و نسبتا کویری است بوده، ومردم این سرزمین همواره به طبیعت و درخت و گل و سبزه عشق می ورزیدند.
شهرهای تاریخی ایران همواره پذیرای حضور باغ در اشکال گوناگون خود بوده‌اند، نحوه حضور و ظهور باغ در شهر دارای ابعاد بسیار متفاوتی است و در هر کجا بسته به محیط ، اقلیم و فرهنگ شکل خاصی را پذیرفته است.
از آنجا که گستره باغ ایرانی تنها به تک باغها خلاصه نمی‌شود و می‌توان ابعاد متفاوتی از حضور این پدیده در زندگی خصوصی و جمعی ایرانیان بر شمرد و از آنجا که مقیاس باغ ایرانی از حیاط کوچکترین خانه‌ها تا مقیاس شهر- پایتخت‌هایی چون اصفهان عهد صفوی جلوه می‌نماید، از این رو جایگاه باغ در شهر ایرانی از اهمیت خاصی برخوردار است.
شهر یزد از دیرباز دارای باغهای مهم و بزرگی بوده از جمله در تاریخ جدید یزد از سی باغ نام رفته است ولی افسوس که اثری از هیچکدام از آنها بر جای نیست.
باغ دولت آباد یزد یکی از باغهای بزرگ ایران در دل کویر می باشد که دارای مرتفعترین بادگیر شناسایی شده در ایران نیز می باشد.
اما جالب توجه ترین بخش این باغ پلان و نحوه تقسیم کرتهای اصلی آن می باشد، بطوریکه پلان بسیار ساده و حتی از جهاتی مدرن به نظرمی رسد.
این مقاله در پی نزدیک شدن هر چه بیشتر به هدف یا اهداف اصلی طراح (طراحان) آن می باشد.
باغ ایرانی
باغ کلاسیک ایرانی باید تمام حواس پنجگانه را لذت بخشد .تجربه در این باغ هم تجربه ای جسمانی وهم روحانی است.
طراحی باغ ایرانی به گونه ای صورت می گیرد که رایحه گیاهان شاداب، نوای غلغله زن آب و پرندگان آوازخوان ،بافت ونسج کاشی صاف و زمین مرطوب ،مزه میوه های آفتاب پرورده و منظره گلها و موزائیک های رنگارنگی که در آیینه حوضهای آرام انعکاس یافته اند برجسته سازد.
این ویژگیها همزمان هم در نمادین و هم در انتزاعی ترین سطح وهم در مستقیم ترین سطح تجربی وجود دارند.
تجربه جسمی ادواری است و بر تاثیرات ناسوتی شب و روز و فصول مبتنی است.
باغ ایرانی در پی ترکیب عناصر اصلی شکل دهنده آن در یک دستگاه و منظومه فکری شکل می‌گیرد و در این میان برخی عناصر فرعی به قوام هرچه بیشتر نتیجه این ترکیب و تعریف کمک می‌نمایند.
اگر بخواهیم به تعریفی دقیقتر از عناصر اصلی باغ نزدیک شویم باید درجه اهمیت و لزوم حضور هریک از عناصر را مورد نظر قرار دهیم .
به این اعتبار عناصر اصلی، عناصری دانسته می‌شوند که بی حضور آنها شکل گیری باغ غیر ممکن است.
این عناصر که شامل چهار عنصر (زمین)، (آب)، (گیاه) و ( فضا) هستند وقتی در منظومه فکری معماری ایرانی و با چهارچوب مفهوم و ایده باغ در کنار هم قرار می‌گیرند (باغ) را شکل می‌بخشند.
در این مسیر عناصر دیگری نیز ممکن است در شکل گیری باغ مورد استفاده قرار گیرند که یا عناصری فرعی به شمار می‌آیند و یا بخشهایی جزیی و جلوه‌هایی از حضور عناصر اصلی باغ‌اند.
(تصویر1 - منظر باغ از داخل کوشک)
باغ ایرانی در پی ترکیب عناصر اصلی شکل دهنده آن در یک دستگاه و منظومه فکری شکل می‌گیرد و در این میان برخی عناصر فرعی به قوام هرچه بیشتر نتیجه این ترکیب و تعریف کمک می‌نمایند.
(تصویر1 - منظر باغ از داخل کوشک) معرفی باغ باغ دولـت آباد (باغ دولت آباد یزد توسط "محمد تقی خان زند" معاصر "شاهرخ میرزای افشار" و "کریم خان زند" در سال 1160 هـ.
ق ساخته شد.) واقع در خارج دیوارهای شهر یزد ، یک باغ منظم الشکل است که درحدود سـال 1712 .م به عنوان اقامتـگاه فرماندار شناخته شد .
سطح یـازده هکـتاری باغ به دو بخش تقسیم شده آست: یک باغ خصوصی برای خانواده ویک باغ برای مراسم و ورزش.
اقامتـگاه زمسـتانی خانواده در باغ خصوصی رو به تـابش جــنوب قرار گرفته است در طرف دیگر ، اقامتگاه تابستانی قرار گرفته است که در سایه قرار گرفته واز آزار هوای بسیار گرم فارغ است و به وسیله پنج حوض ونسیمی که در بادگیرمی وزد خنک می شود.
در نواری که میان دو ساختمان و در راستای محور مرکز قرار گرفته است شبدر کاشته شده است و این در حالی است که در دو طرف این نوار درختان گیلاس و انار کاشته شده اند.
بخشهای اندرونی و آشپزخانه درکنار دیوارهای باغ تشریفات احداث شده اند.
باغ دولت آباد یزد ...
مدتها محل اقامت کریم خان زند بوده و مدتی نیز در دوره قاجاریه عبدالرضاخان یزدی که با شاه زادگان قاجاری بمبارزه بر خواسته بوده در آنجا کروفری داشته و در دوره زندیه و قاجار یه در شمار زیباترین باغها بوده و اکنون نیز وجود دارد.
(تصویر2 - منظر محور اصلی باغ) .
شناخت سازمان فضایی باغ همانطور که در بخش معرفی باغ ذکر گردید ساختار فضـایی از دو بخش تشکیل گردیده، بخش خصوصی و بخش عمومی.
بخش عمومی بوسیله یک محـور قـوی به دو قسمت (کـرت) تقسیم شده است.
محـوری که اقامتگاه تابستانی را به اقامتگاه زمستانی متصل می کند.
اما چرا طراح بدینگونه با مسئله برخورد نموده؟
آیا این بهترین جواب مسئله بود؟
یا بهتر است بپـرسیم مهمترین دغـدغـه طراح چه بوده؟
در باغ فین کاشان طراح در ظاهر به نوع دیگری با مسئله برخورد کرده است، بطوریکه از تقاطع دو محور اصلی باغ است که یک چـهار باغ شکل گرفته است.
اما نکته ای که در اینجا حائز اهمیت می باشد این است که در باغ فـین کاشان هم همانند باغ دولـت آباد، یک محور اصلی وجود دارد به این صورت که محور راستای ورودی، محـوراصلی و قویـتر محسـوب می گردد و محـور دیگر نسبت به آن محور فرعـی می باشد ، در واقع در ابتدا یک دو باغ و بدنبال آن چهار باغ شکل گرفته است.
نکته قابل تامل دیگری که در ساخـتارفضـایی باغ دولـت آباد همانند سایر باغهای ایرانـی همچون : فـین کاشان، تـاج آباد نطنز، باغ های شـیراز ...
با روبرو می شویم نحوه قرار گیری این محور قوی (شمالی ــ جنوبی) است.
معمار با قرار دادن این محور در راستای طول زمین مستطیل شکل باغ باعث تشدید شدن درک فضـایی از شکلیت (مستطیلی ) بـاغ می شود.
چناچه طـول باغ و در نتیجه کلیت بـاغ بزرگتر و با پرسکتیو عمیق تری ادراک می گردد.
جمع بندی در طراحی بـاغ ایرانـی (دولــت آبـاد) ، معمـار(معمـاران) همواره بدنبال تعریف یـک راستای قوی است حتی زمانی که از دو راستای عمود بر هم استفاده می کند باز هم یکی را بر دیگری ترجیح می دهد، که این همان تعریف کننده فضایی باغ است ، بطوریکه در باغ دولت آباد به شکل هر چه قویتر رخ می نمایاند و (با کمک دیگر عناصر طراحی) فضای باغ را بسیار بزرگتر و با صفاتر به نمایش می گزارد .
منابع 1- هردگ .
کلاوس، " ساختار شکل در معماری اسلامی ایران و ترکستان"، مترجم : تقی زاده مطلق.
محمد، انتشارات بوم، بهار 1376 .
2- ویبلر .دونالد، " باغهای ایران و کوشکهای آن "، مترجم: دخت صبا.
مهین، چاپ تهران، 1348 3-آریان پور.
علیرضا، "پژوهشی در شناخت باغهای ایران و باغهای تاریخی شیراز"، چاپ گلشن، 1365