دانلود مقاله تاریخچه اصفهان

اصفهان در میان شهرهای ایران گوهری یگانه است که در پی فراز و فرودهای تاریخی و از پس غبار قرون و اعصار همچنان درخششی ناب و سحرانگیز دارد.

چنان تازه و پرطراوت است که گوئی هم امروز پا به عرصه هستی نهاده و چنان اصیل و ریشه دار که گوئی همواره بوده.

فرهنگ غنی و طبیعت زیبای اصفهان هماهنگی شگفتی دارند چنانکه گوئی بازتاب یکدیگرند.گنبدهای فیروزه ای ، آسمان آبی را طنین تکرار بخشیده ، گلدسته های بلند ، ندای خاموش چنارهای کهنسال را که آیه های خاکی خداوندند به بانگی رسا نغمه توحید سرداده و نقش و نگار گل و بوته ها و اسلیمی ها ، باغهای خرم و شاخه های پرشکوه را بی خزان و جاودان کرده و جلوه های رنگ و نور در کاشی ها ، آفتاب درخشان اصفهان را معنای تازه ای بخشیده است.اصفهان از دیرباز بخاطر وجود پربرکت زاینده رود ، این سرچشمه حیات ، از کانونهای مهم زندگی در این سرزمین بوده است ، چنانچه در تمامی ادوار تاریخی شناخته شده از شهرهای مهم ایران به شمار میرفته است.در دوره هخامنشی آن را گابا یا گی می نامیده اند که بعدا به جی تبدیل شده و از اقامتگاههای ویژه پادشاهان و از استانهای مهم ایران بوده است.

در دوره اشکانی نیز اصفهان یکی از چهار ایالت پهله قدیم و از مراکز مهم حکومت اشکانی بوده است .

قلعه سارویه و گنجینه بزرگ کتاب آن مربوط به همین دوره است.

در دوره ساسانی اصفهان مرکز تجمع سپاهیان و پادگان مرکزی ایران بوده است و از همین رو آن را اسپاهان یا سپاهان نامیده اند.

اصفهان در سال 21 هجری به تصرف سپاهیان اسلام در آمد و در سده های چهارم و پنجم هجری در دوره حکومت دیلمیان اصفهان پیشرفت و عمران بسیاری یافت ، کتابخانه بزرگی داشت و مهمترین مرکز علوم دینی ، ادبی و فلسفی در ایران بود.

در همین دوره است که ابن سینا دانشمند و فیلسوف بزرگ ایران به تدریس می پردازد و چندی نیز وزارت می یابد.اصفهان در دوره سلجوقی و صفوی که بعنوان پایتخت برگزیده شده به اوج شکوه و عظمت خود دست یافت و یکی از بزرگترین و آبادترین شهرهای جهان بود.

در فاصله میان دوره سلجوقی و عصر صفوی یعنی در دوره اوج و شکوفائی دو مصیبت بزرگ نیز بر اصفهان وارد آمد.

یکی حمله مغول در قرن هفتم و دیگری قتل عام تیمور در اواخر قرن هشتم .

اما اصفهان آنچنان که در طول تاریخ پرفراز و نشیبش نشان داده بار دیگر از میان آتش و خاکستر سربرآورد شکوه گذشته را باز یافت .اکنون اصفهان بعنوان یکی از زیباترین شهرهای جهان با پشتوانه عظیم فرهنگی ، هنری ، صنعتی و اقتصادی خود مورد توجه جهانگردان و ایرانگردان داخلی و خارجی قرارگرفته است.

مسجد حکیم
از جمله مساجد بسیار جالب و مشهور عصر صفوی، مسجد حکیم اصفهان است که کاشیکاریهای زیبا و خطوط متنوع، کار اساتید نامدار عصر صفویه، آن را در عداد یکی از شاهکارهای معماری اسلامی قرار داده است.

این مسجد با شکوه در محل مسجدی واقع شده که در دوران حکومت دیالمه آن را جورجیر می نامیده اند.

و چون در انتهای بازار رنگرزان واقع بوده به جامع رنگرزان نیز معروف بوده است.

امروز جز سردر این مسجد بر جای نمانده است.

در نمای این سردر اختلاف سطح ها را با نوعی اندود پر کرده بودند که پس از زدودن اندودها طرحهای بسیار جالب توجهی نمودار گشته است .

این سردر نفیس و باشکوه با 1000 سال قدمت یکی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می رود.

مسجد حکیم در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوی ساخته شده است.

علت نامگذاری این مسجد به «حکیم» این بوده که بانی مسجد «محمد داوود» نامی بوده که به طبابت اشتغال داشته و حکیم داوود نامیده می شده است.

مورخین و محققینی که در تاریخ صفویه تتبع و مطالعه کرده اند درباره این شخص می نویسند : وی طبیب شاه عباس دوم بوده که به دلائلی مورد خشم قرار می گیرد.

و از بیم جان به هندوستان می گریزد.

و چون در آن دیار ترقی می کند و برخی معالجاتش در مورد بزرگان و امرا موثر واقع می شود به لقب تقرب خان ملقب شده و ثروت زیادی می اندوزد.

حکیم داوود مقداری از این ثروت برای کسانش به اصفهان می فرستد و از آنان می خواهد مسجدی عالی در شهر اصفهان بنا کنند.

بدین ترتیب مسجد حکیم ساخته می شود.

کتیبه سردر شمالی مسجد که به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی است بیانگر این مطلب است، که خطاط این کتیبه محمد رضا امامی خوشنویس نامدار عصر صفوی است و تاریخ آن 1073 هجری قمری یعنی سال اتمام مسجد است.

در طرفین این سردر در دو لوحه کوچک با خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی رنگ سازنده این سردر زیبا و نفیس به نام محمد علی بن استاد علی بیک بنا» اصفهانی معرفی شده است.

بر سر در شرقی مسجد حکیم با خط نستعلیق سفید برزمینه کاشی لاجوردی سال شروع ساختمان مسجد یعنی 1067 هجری قمری نوشته شده است.

در داخل ایوان جنوبی بعد از آیات و عبارات قرآنی نام محمد رضا امامی و تاریخ 1071 هجری قمری آمده است.

تزئینات داخل گنبد مسجد معقلی ساده ترکیب آجر کاشی است.

کتیبه اطراف این گنبد به تاریخ 1069 هجری کتابت شده است و نویسنده آن محمد رضا امامی است.

نویسنده کتیبه اطراف محراب نیز محمد رضاامامی و تاریخ کتابت 1071 هجری است.

دو شبستان در شرق و غرب گنبد قرار گرفته که کتیبه شبستان شرقی به تاریخ 1069 هجری به وسیله محمد رضاامامی نوشته شده است.

اما خطاط کتیبه شبستان غربی محمد باقر شیرازی است و تاریخ آن 1254 هجری قمری است.

ایوان شمالی مسجد نیز حاوی کتیبه های بسیار زیبا است در اطراف این ایوان آیات قرآن کریم به خط محمد رضا امامی و تاریخ 1071 هجری نوشته شده است.

در طرفین این ایوان دو حجره کوچک خودنمائی می کنند که بر آنها اشعاری با خط بنائی ساده سه رگی نوشته شده است.

در ایوان غربی نیز آیات قرآنی با نام محمد رضا امامی و تاریخ 1073 هجری به چشم می خورد.

مسجد حکیم شبستان مسقف و زیبائی دارد که در سمت مغرب واقع شده است و دارای محراب بسیار نفیس و جالبی می باشد که کتیبه آن به خط ثلث سفید بسیار عالی نوشته شده است.

یکی از دلایل شهرت مسجد حکیم علاوه بر فرم و ساختار گلی مسجد که آن را در عداد یکی از بهترین بناهای مذهبی ایران درآورده است وجود خطوط بنایی در گوشه های این اثر نفیس و کم نظیر است.

توضیح این نکته ضرورت دارد که آغاز استفاده از خط بنایی که الهامی از خط کوفی است به عصر تیموریان باز می گردد اما در عصر صفویه این خط در اصفهان به کمال و اعتلا» رسید و مراحل تکامل را پیمود و به مرتبه ای رسید که خطاطان و استادان از آن در اماکن متبرکه و مساجد استفاده کردند.

از مجموع مطالعات انجام شده بر روی مسجد حکیم این نکته مشخص می گردد که قسمت گنبد و مقصوره و شبستانهای طرفین مسجد حکیم در دو مرحله ساخته شده است.

مرحله اول همزمان با ساخت مسجد در عهد صفویه و مرحله دیگر در زمان گسترش مسجد در دوره های بعد از صفویه بود.

با احداث خیابان حکیم و نمایان شدن جبهه غربی مسجد بر تعداد گردشگرانی که این ساختمان بی بدیل را مورد بازدید قرار می دهند افزوده شده و علاقمندان بسیاری برای بازدید از آن اظهار اشتیاق می کنند.

مسجد حکیم مسجد حکیم اصفهان یکی از مساجد بسیار نفیس چهار ایوانه است که در فاصله سالهای 1051 تا1073 هـ .ق مقارن با سلطنت شاه صفی و شاه عباس دوم به همت طبیب حکیم محمد داوودخان ملقب به تقرب خان بر روی ویرانه های مسجد جامع جور جیراز بناهای قرن چهارم هجری ساخته شده است .

براساس کتیبه های موجود ، معمار این بنا محمدعلی بن ستاد علی بیک اصفهانی است .

آنچه مسجد حکیم را در عداد مساجد بسیار نفیس دوران صفویه قرار می دهد ، ارزشهای خاص معماری ، کتیبه های متعدد آن است که به دست استاد محمدرضا امامی ، خوشنویس نامدار عصر صفویه تحریر شده است .

از دیگر قسمتهای دیدنی این بنا می توان به محراب بسیار زیبایی که با مقرنسها و کتیبه ها که به خط ثلث بر زمینه لاجوردی تزئین یافته است اشاره کرد .

یکی دیگر از مساجد تاریخی اصفهان مسجد حکیم است .

که در زیر مطالبی در مورد این مسجد می گذارم امیدوارم مورد توجه دوستان قرار بگیره .

معروف به: مسجد جامع رنگرزان موقعیت: خیابان حیکم سال تاسیس: قرن 4 هجری به وسیله طبیب شاه عباس دوم در محل ویرانه های مسجد جامع جوجیر یا مسجد صاحب اسماعیل بن عباد ساخته شد خطاط: محمد رضا امامی سر در قدیمی مسجد با قدمت 1000 ساله یکی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می رود از دلایل شهرت این مسجد علاوه بر فرم و ساختار گلی مسجد وجود خطوط بنایی در گوشه های این اثر نفیس و کم نظیر است از جمله مساجد بسیار جالب و مشهور عصر صفوی، مسجد حکیم اصفهان است که کاشیکاریهای زیبا و خطوط متنوع، کار اساتید نامدار عصر صفویه، آن را در عداد یکی از شاهکارهای معماری اسلامی قرار داده است.

این مسجد با شکوه در محل مسجدی واقع شده که در دوران حکومت دیالمه آن را جورجیر می نامیده اند.

امروز جز سردر این مسجد اثری بر جای نمانده است.

در نمای این سردر اختلاف سطح ها را با نوعی اندود پر کرده بودند که پس از زدودن اندودها طرحهای بسیار جالب توجهی نمودار گشته است.

این سردر نفیس و با شکوه با 1000 سال قدمت یکی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می رود.

علت نامگذاری این مسجد به « حکیم » این بوده که بانی مسجد « محمد داوود » نامی بوده که به طبابت اشتغال داشته و حکیم داوود نامیده می شده است.

مورخین و محققینی که در تاریخ تتبع و مطالعه کرده اند درباره این شخص می نویسند: وی طبیب شاه عباس دوم بوده که به دلائلی مورد خشم قرار می گیرد.

و چون در آن دیار ترقی می کند و برخی معالجاتش در مورد بزرگان و امرا مؤثر واقع می شود به لقب تقریب خان ملقب شده و ثروت زیادی می اندوزد.

حکیم داوود مقداری از این ثروت را برای کسانش به اصفهان می فرستد و از آنان می خواهد مسجدی عالی در شهر اصفهان بنا کنند.

بدین ترتیب مسجد حکیم ساخته می شود.

کتیبه سردر شمالی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی است بیانگر این مطلب است، که خطاط این کتیبه محمد رضا امامی خوشنویس نامدار عصر صفوی است و تاریخ نامدار عصر صفوی است و تاریخ آن 1073 هجری قمری یعنی سال اتمام مسجد است.

در طرفین این سردر در دولوحه کوچک با خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی رنگ سازنده این سردر زیبا و نفیس به نام محمد علی بن استاد علی بیک بناء اصفهانی معرفی شده است.

بر سر در شرقی مسجد حکیم با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی سال شروع ساختمان مسجد یعنی 1067 هجری قمری نوشته شده است.

در داخل ایوان بعد از آیات و عبارات قرآنی نام محمد رضا امامی و تاریخ 1071 هجری گنبد به تاریخ 1069 هجری کتابت شده است و نویسنده آن محمد رضا امامی است.

نویسنده کتیبه اطراف محراب نیز محمد رضا امامی و تاریخ کتابت 1071 هجری است.

دو شبستان در شرق و غرب گنبد قرار گرفته که کتیبه شبستان شرقی به تاریخ 1069 هجری به وسیله محمدرضا امامی نوشته شده است.

در طرفین این ایوان دو حجره کوچک خود نمائی می کنند که بر آنها اشعاری با خط بنائی ساده سه رگی نوشته شده است.

مسجد حکیم شبستان مسقف و زیبایی دارد که در سمت مغرب واقع شده و دارای محراب بسیار نفیس و جالبی می باشد که کتیبه آن به خط ثلث سفید بسیار عالی نوشته شده است.

یکی از دلایل شهرت مسجد حکیم علاوه بر فرم و ساختار کلی مسجد که آن را در عداد یکی از بهترین بناهای مذهبی ایران در آورده است وجود خطوط بنایی در گوشه های این دو اثر نفیس و کم نظیر است.

توضیح اینکه ضرورت دارد که آغاز استفاده از خط بنایی که الهامی از خط کوفی است به عصر تیموریان باز می گردد اما در عصر صفویه این خط در اصفهان به کمال و اعتلاء رسید و مراحل تکامل را پیمود و به مرتبه ای رسید که خطاطان و استادان از آن در اماکن متبرکه و مساجد استفاده کردند.

از مجموع مطالعات انجام شده بر روی مسجد حکیم این نکته مشخص می گردد که قسمت گنبد و مقصوره و شبستانهای طرفین مسجد حکیم در دو محله ساخته شده است.

تزئین در معماری مساجد ایرانی، از صدر اسلام تا دوران قاجاریه زیبائی شناسی در هنر ایران بر اصل تزئین استوار است.

تزئین نوعی تقلید و الهام از طبیعت است که به اشکال گوناگون در هنر ظاهر می شود.

در معماری ایرانی، قبل از اسلام و در دوران اسلامی، عنصر تزئین نقش اساسی دارد و حضور تزئینات که عمدتا پر کار و متنوع می باشد، از معماری و ساختمان جدائی ناپذیر است.

موضوع و هدف اصلی این پژوهش بررسی نقش اصلی و اساسی تزئین در معماری ایران است که به صورت های طبیعت گرا و نمادین تجلی یافته است.

در این سلسله مباحث نقوش اصلی تزئینی در مساجد ایران، از قدیمی ترین آنها در صدر اسلام تا دوران قاجاریه مورد بررسی قرار می گیرد.

مساجد ایران تا کنون با رویکرد های متنوع و گوناگونی چون ویژگی های معماری، سبک شناسی بنا، ویژگی های تاریخی و غیره مورد بررسی قرار گرفته اند.

اما تمرکز بر ویژگی های خاص تزئینی آن ها و مقایسه سیر تحول نقوش تزئینی کمتر مورد توجه قرار رفته است.

تزئین یکی از ارکان جدائی ناپذیر هنر ایران است.

به گونه ای که هنر هائی همچون معماری، نقاشی، نقش برجسته، فرش، ظروف و اشیاء و لباس ها بدون تزئین در ایران کمتر یافت می شود.

این تزئینات در معماری و به خصوص در مساجد ایران به گونه ای به کار گرفته شده که نه تنها سبب دل زدگی نمی شود بلکه ابهت و عظمت بنا را نیز دو چندان می کند.

زیرا نقوش با تنوع بسیاری ظاهر شده اند.

نکته ای که در تزئینات سایر ملل کمتر دیده می شود.

نقوش تزئینی در هنر ایران، در دوره اسلامی شامل اشکال نباتی، تصاویر آدمی، تصاویر حیوانی، خطوط و اشکال هندسی می شود، که البته تنها اشکال هندسی و خوشنویسی در تزئین مساجد به کار برده شده است.

از آنجا که باور های مردم و اعتقادات دینی ایشان مبنی بر ستایش عناصر طبیعت بوده، بدیهی است که این عناصر طبیعی به اشکال مختلف در هنر ها جلوه گر شده است.

البته در این مطالعه علاوه بر نقوش تزئینی، شکل ها و قوس های تزئینی در معماری مساجد نیز مورد توجه بوده است.

شیوه ارائه به این گونه است: ضمن معرفی مختصری از تاریخچه مساجد مورد نظر، تنوع و چگونگی تکامل نقوش در تزئینات معماری آن ها مورد بررسی قرار می گیرد، تا این جنبه غنی از هنر ایران که در اماکن مذهبی ما، به خصوص مساجد جامع بسیار مورد توجه بوده است، با دیدی دقیق تر مطالعه و معرفی گردد.

مسجد جامع جورجیر معروف به مسجد جامع رنگ پزان، مسجد حکیم، مسجد صاحب اسماعیل ابن عباد.

سال تاسیس: قرن 4 هجری این مسجد به وسیله طبیب شاه عباس دوم صفوی در سال 1051 تا 1073 ه.ق.

در محل ویرانه های مسجد جامع جورجیر از دوران حکومت دیالمه، در محله جورجیر که آن را محله حکیم نیز نامیده اند، ساخته شد.

در برخی منابع برای این مسجد تک مناره ای عظیم نیز ذکر شده است که اکنون اثری از آن برجای نمانده.

در نزدیکی این مسجد کوچه ای به نام چهل دختران وجود دارد.

همچنین درب شمالی این مسجد در کوچه باغ قلندر ها واقع شده است.نام های چهل دختران و باغ قلندر ها یادگارهائی از باور های ایران باستان را در ذهن تدائی می کنند.

در غربی این مسجد در خیابان حکیم واقع شده است.

در شرقی در کوچه مسجد حکیم ، محله فرش و روبه روی مقبره کلباسی است.

درب شمال غربی روبه روی مسجد جارچی قرار دارد.

این مسجد دارای خطوط بنایی نفیسی است که خطاط بسیاری از آن ها محمد رضا امامی معرفی شده است.

از ویژگی های مهم این مسجد می توان به سر در قدیمی آن با قدمت 1000 ساله اشاره کرد که از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می رود که با زدودن اندودهایی که در قدیم اختلاف سطح ها را با آن پر کرده بودند نمودار گشته است.

این سر در قدیمی به نام سر در دیالمه معروف است.

ویژگی های تزئینی استثنائی این سر در را معرفی و تحلیل می کنیم.

آجر کاری سر در دیالمه مسجد جامع جورجیر (حکیم): سر در رفیع آجریِ این مسجد با تزئیناتی از نقوش گل و بته هندسی از نمونه های استثنائی و اصیل آجر کاری قرن چهارم هجری است که تا چندی پیش از نظر ها پنهان بود.

سر در اصلی مدرسه در خیابان حکیم واقع شده و متعلق به عصر قاجاریه است.

آنچه در آجر کاری های ظریف و پرکار این سر در، در نگاه اول جلب نظر می کند، علاوه بر نقوش و اشکال هندسی و اصیل، وجود قوس های شکنج است، که به دین گونه و در این ابعاد در تزئینات بنا های ایران سابقه نداشته است.

(تصویر 1) نمونه های نادری به شکل محدود و بسیار جزئی در تزئینات برخی از مساجد قدیم ایران در عصر سلجوقی دیده می شود.

اما آنچه بر سر در مسجد جامع جورجیر مشاهده می کنیم، نمونه ای منحصر به فرد می باشد که به معرفی و تحلیل جزئیات آن می پردازیم: قوس های یازده و پنج شکنج (کنگره) و قوس شبیه نعل اسبی در این سر در جلوه ویژه ای دارند.

(تصاویر 2 و 3و 4) در مساجد عربی، شمال آفریقا و اندلس، قوس های نعل اسبی و انواع قوس های شکنج رایج بوده است.

همچنین در هند، پاکستان، افغانستان و چین نیز که تزئیناتی برگرفته از شیوه عربی مغربی دارند، کما بیش این قوس ها دیده می شود.

اما همانگونه که گفته شد در ایران چنین قوس های شکنچی بی سابقه هستند.

از عناصر هندسی و گیاهی که در کنار قوس های کنگره ای سر در مسجد جورجیر به کار رفته می توان به نقوشی هندسی همچون لوزی ها، شش و هشت ضلعی ها، نقش چلیپا، شمسه هشت پر و نقش لابیرنتی اشاره کرد.

(تصویر5) گل و بته هائی به شکل سرو یا غنچه گل، برگ کنگری، خوشه انگور، گل لاله یا گل اناری و غیره که ساده و هندسی ترسیم شده اند، بسیار شبیه گچ بری های ساسانی است.

(تصویر6 و 7) این گونه نقوش برگرفته از هنر ساسانی با خطوط گرد و منحنی در گچبری های بناهای سلجوقی در ایران رایج بوده است، اما در قالب خطوط شکسته و با شیوه آجری نمونه های چندانی ندارد.

یکی از بخش های این گل و بته ها در طرفین سر در، و زیر قوس شکنج 11 پر دیده می شود که بسیار شبیه آجر کاری گوشواره های شبستان آل مظفر مسجد جامع اصفهان است.

(تصویر 8) در این سر در،لا به لای نقوش، عبارات مقدس به خط کوفی دیده می شود.

(تصاویر 9) قوس بالای در چوبی مسجد شکل خاصی دارد که شبیه آن در بناهای چین و هند دیده شده که احتمالا از ایران به این سرزمین ها رفته است.

(تصاویر 10) قوس های کنگره ای این سر در، با این تنوع و در ابعاد عظیم از نمونه های نادر و منحصر به فرد تزئینات معماری ایران می باشد