دانلود مقاله بررسی نقش شهرمشهد در ساختار مجموعه شهری مشهد از ابعاد مختلف اقتصادی , اجتماعی , فرهنگی و خدماتی

مجموعه شهری (CONURBATION) به گستره وسیعی اطلاق می شود که از گسترش و پیوند شهرها و شهرک های متعدد بوجود می آید .

به گونه ای که در عین پیوند کالبدی معمولا موجودیت جداگانه خود را حفظ می کنند .
به عبارت دیگر مجموعه شهری یک محدوده فضایی است متشکل از یک یا چند شهر اصلی و کانونهای جمعیتی , تولیدی و خدماتی پیرامون آنها که دارای روابط اقتصادی , اجتماعی و کالبدی – فضایی بصورت متقابل , مستقیم , مستمر و فزاینده با یکدیگر بوده و بازار واحدی از سکونت , اشتغال , خدمات و ظرافت را تشکیل می دهند .

2-1- تعیین شاخصهای تبیین مجموعه شهری در جهان:
امروزه رویکرد ها و نگرشهای پایه در زمینه تعیین مجموعه های شهری از رویکرد مناطق همگن به سمت مناطق عملکردی قول یافته است .

در رویکرد مناطق عملکردی , متغیر اصلی بر روابط استوار است و لزوما همگنی و تجانس وجود ندارد .

در مورد مرزهای منطقه عملکردی سه نکته مهم وجود دارد
الف) عدم ثبات و متغیر بودن مرزها
ب) عدم قطعیت عینی و کالبدی مرزها ( ملاحظات روانی _ فرهنگی و اجتماعی )
ج) عدم انطباق مرزهای عملکردی با مرزهای قراردادی سیاسی و اداری

3-1- روشهای عمده تعیین شاخصهای مجموعه شهری :
مهمترین روشهای تعیین شاخصهای مجموعه شهری عبارتند از :
الف) روشهای کمی مبتنی بر مدل جاذبه
ب)روشهای تحلیل جریان (انواع جریانهای اقتصادی , اجتماعی , جمعیتی , سیاسی , خدماتی و اداری )
ج) روشهای جغرافیایی و کالبدی _ فضایی
د) روشهای اقتصادی
بررسی و تحلیل روشهای مختلف نشان می دهد که هیچ کدام از این دیدگاهها و روشها برتری ذاتی ندارند و هر کدام از جهات و یا در موارد خاص مفیدند .

در واقع هر کلانشهر و مجموعه شهری با توجه به شرایط ویژه خود می بایست از ارزشهای متناسب با شرایط فوق استفاده نماید .
در این میان به نظر می رسد که رویکرد روشهای تلفیقی از توان بیشتری در مقایسه با روشهای مذکور برخوردار باشد .

نظیر تلفیق عوامل جمعیتی , اقتصادی و مسکن و یا تلفیق الگوی کاربری زمین , حمل و نقل و سیستم محیطی

2_ تعریف و شاخصهای تبیین مجموعه شهری در ایران :
انتخاب روش و شاخصهای تبیین محدوده مجموعه شهری ,بستگی ویژه ای به شرایط خاص هر فضای شهری در ایران دارد و از امکانات و محدودیتهای این فضا , همچنین گرایشات ذهنی برنامه ریزان تبعیت می کند با توجه به این رویکرد عمومی , شاخص های تبیین مجموعه شهری را باید به دو دسته شاخصهای اصلی و شاخصهای فرعی تقسیم کرد .

شاخصهای اصلی برای نهادهای مرکزی و برنامه ریزی کلان به کار می آیند و شاخصهای فرعی در سطح منطقه ای و محلی یا برخی از مقولات ویژه اقتصادی یا اجتماعی و فرهنگی مطرح می شوند که به شغل ، خریدهای روزانه و غیره مربوط می شود و کارکردهای محلی داشته یا برای یک نهاد خاص مفیدند .

در جدول زیر چکیده نظریات و پیشنهادات طرح تعریف مجموعه های شهری در مورد معرفی شاخصهای تعیین مجموعه های شهری در ایران ارائه شده است .

( طرح مجموعه شهری تهران ؛ فرنهاد، ج1 : 60 )
3 _ مختصری بر معرفی و تبیین عملکردی مجموعه شهری مشهد :
ناحیه مشهد( مجموعه شهری مشهد ) مشتمل بر شهرستانهای مشهد , فریمان و چناران است که قریب به 20 هزار کیلومتر مربع معادل 8 درصد مجموع سه استان خراسان رضوی , شمالی و جنوبی وسعت دارد , در استان خراسان رضوی واقع است .

بر اساس آخرین اطلاعات منتج از سرشماری سال 1375 , جمعیت ناحیه بالغ بر دو میلیون و چهارصد هزار نفر است که بیش از 40 درصد از جمعیت استان خراسان پیش از تقسیم را در بر می گیرد .

هم اکنون نزدیک به 80 درصد جمعیت ناحیه در کانونهای شهری آن و عمدتا در شهر مشهد و 20 درصد بقیه در کانونهای روستاییان به سر می برند .

بنابراین از ویژگی های بارز شهر مشهد سهم نسبی بالای جمعیت ( بویژه شهرنشین ) نسبت به سایر نواحی است .

علاوه بر آن تراکم نسبی جمعیت در ناحیه مشهد حدود 122 نفر در هر کیلومتر مربع است که بدون شک از این نظر در میان نواحی استان خراسان از تراکم بسیار بالایی برخوردار است
به این ترتیب مجموعه شهری مشهد از نظر اجتماعی _ اقتصادی و فرهنگی و ...

دارای ساختار متفاوت و خاص است که آن را از سایر نواحی متمایز می کند .

این تمایزات بیان کننده توانها و تنگناهاست که شرح آن به صورت زیر آمده است :
_ به دلیل تمرکز انواع خدمات در کانون شهری مشهد(اداری ,فرهنگی،آموزشی، بهداشت و درمان و ...

) ناحیه مشهد ارائه دهنده انواع خدمات در سطح استان محسوب می شود .

_ ارائه خدمات سطح برتر و وجود خدمات و تسهیلات شهری در ناحیه مشهد , خود عامل مهمی در جذب جمعیت بویژه در نقاط شهری و بطور مشخص شهر مشهد قلمداد می شود .

_ بررسی های اولیه ساختار اقتصادی مجموعه شهری مشهد نشان دهنده آن است که این ناحیه به دلیل تمرکز جمعیت و فعالیت , زیر ساختها و ...

بیشترین تعامل اقتصادی نواحی داراست .

به این دلیل بیشترین فعالیتهای اقتصادی از نظر تولید .

توزیع و مصرف در مجموعه شهری مشهد صورت می پذیرد .

_ از نظر طرحها و اقدامات توسعه ناحیه مشهد مرکز توجه اقدامات برنامه ریزی توسعه و تجهیز فضایی محسوب می شود.

عمران و توسعه ناحیه مشهد مشتمل بر طرحها ی مرتبط با منابع طبیعی , انرژی , فعالیتهای تولیدی , عمران شهری و روستایی , راه و ترابری , آموزش بهداشت و درمان , فرهنگ , خدمات گردشگری و ورزشی است که عمدتا بر پایه کمبودهای ناحیه بوده و شهرهای مشهد , چناران و فریمان را بطور خاص آماج خود قرار داده است .

اگر چه از مهمترین طرحهای توسعه شهری بویژه شهر مشهد در رده اول قرار گرفته است .

_ از نظر ارتباط ناحیه مشهد با نواحی همجوار باید در نظر داشت که ارتباط اخیر دارای حوزه های متنوع و دامنه های متعدد است .

حوزه های ارتباطی ناحیه مشهد با نواحی همجوار ( ناحیه قوچان , سرخس , نیشابور , تربت جام و حیدریه ) شامل ارتباط سیاسی اداری , فرهنگی , آموزشی , درمانی , بازرگانی , گردشگری و اقتصادی است .

حوزه های اخیر دامنه های متفاوتی را از نظر نحوه عملکرد ناحیه مشهد مشخص می کند .

لیکن پر واضح است که ارتباط ناحیه مشهد با نواحی همجوار و نیز سایر نواحی بسیار پررنگ و بی بدیل بوده و از شهرت خاصی برخوردار بوده است .

تجلی بارز ارتباط ناحیه مشهد با نواحی همجوار در حجم سفرهای روزانه در مسیرهای منتهی به کانونهای جمعیت و فعالیت ناحیه مشهد و بویژه شهر مشهد است .

این سفرها در قالب اهداف گوناگون اداری , آموزشی , فرهنگی ، درمانی, خدماتی , گردشگری و زیارتی و از طریق خطوط زمینی ( حمل و نقل جاده ای و ریلی ) و نیز خطوط هوایی به انجام می رسد و در نهایت باید در نظر داشت که حوزه عمل ناحیه مشهد دامنه وسیعی تا مرزهای استان را در بر می گیرد لیکن هرچه به نواحی همجوار مجموعه شهری مشهد و نیز شهر مشهد نزدیک تر می شویم این ارتباط بسیار گسترده تر و پیچیده ت شده و شدت بیشتری می یابد .
حال با توجه به تحلیل مختصری بر عملکردها و عمده مجموعه شهری مشهد جایگاه کلانشهر مقدس مشهد را از دیدگاههای اقتصادی , اجتماعی , فرهنگی و خدماتی در پهنه ناحیه مشهد ( مجموعه شهری مشهد ) مورد ارزیابی و بررسی قرار می دهیم .

2-1- نقش و جایگاه شهر مشهد در مجموعه شهری مشهد با تاکید بر مولفه های اقتصادی:
2-1-1- اشتغال و گروههای عمده فعالیت :
در ناحیه مورد مطالعه سهم اشتغال در بخشهای اصلی و در مقایسه با منطقه به شرح زیر است :

2-1-1-1- کشاورزی :
در مجموعه شهری مشهد به لحاظ اشتغال در بخش کشاورزی شهرستان مشهد شرایط متفاوتی را در شهرستان فریمان و چناران تجربه می کند.

در شهرستان مشهد اشتغال در بخش کشاورزی در مقایسه با دو بخش دیگر در سطح پایین تری قرار دارد در حالیکه در شهرستان فریمان و چناران ترکیب به نیمی از شاغلین هر دو شهرستان در بخش کشاورزی فعال اند که می توان این مساله را در برتری چشمگیر و قابل توجه جمعیت فعال در بخش خدمات و صنعت شهر مشهد تلقی نمود .

هر چند به دلیل وجود بازار بسیار قدرتمند شهر مشهد از نظر مصرف مواد کشاورزی در شهرستان مشهد فعالیت کشاورزی از قدر مطلق بالاتری ( چه از نظر اشتغال و چه از دید تولید محصولات ) نسبت به دو شهرستان فریمان و چناران برخوردار است .

2-1-1-2-صنعت و معدن :
در شهرستان مشهد با تمرکز خاص جمعیت در کلانشهر مشهد بر خلاف دو شهرستان دیگر که غلبه با فعالیتهای کشاورزی است به دلیل تراکم جمعیت اصلی شهرنشین منطقه , نیز تراکم واحدهای بزرگ صنعتی , اولأ نسبت شاغلین زیر بخش صنعت ( ساخت ) بالاست و ثانیا به دلیل توسعه سریع جمعیتی و کالبدی بخصوص شهر مشهد و نیاز به ساختمان سازی شاغلین در زیر بخش ساختمان نیز چه به لحاظ قدر مطلق و نسبی بالاتر از دو شهرستان دیگر است .

2-1-1-3- خدمات :
در شهرستان مشهد به دلیل وجود شهرکها و فعالیتهای کلانشهری و زیارتی آن فعالیتهای بازرگانی , هتل و رستوران اداری و نیز خدمات عمومی , اجتماعی و شخصی و خانگی از جمله فعالیتهای اداری و انتظامی , آموزش عالی , مراکز درمانی و نظایرآنها , از اهمیت زیادی در مقیاس ملی و بین المللی برخوردارند.

در حالیکه در شهرستان دیگر فعالیتهای مربوط به بخش های مذکور در سطح شهرستان و در مقیاس مرکز شهرستان اهمیت دارند .

2-1-2- برآوردهای ارزش افزوده در بخش های اقتصادی مجموعه شهری مشهد و جایگاه شهر مشهد در این برآوردها :
2-1-2-1- کشاورزی :
شهرستان مشهد با 29 میلیارد ریال ارزش افزوده در بخش کشاورزی به 64.1 درصد ارزش افزوده مجموعه شهری مشهد را به خود اختصاص داده است .

این میزان در کل ارزش افزوده شهرستان تنها 10.2 درصد را تشکیل می دهد که این مسئله بیشتر ناشی از غلبه جامعه شهرنشین و تمرکز خاص در شهر مشهد با کارکردهای خدماتی و صنعتی است .

با این وجود هر چند کشاورزی در ترکیب اقتصادی شهرستان مشهد از جایگاه چندانی برخوردار نیست ولی در مقایسه با دو شهرستان چناران و فریمان که اساساً شهرستانهایی با اقتصادی کشاورزی اند ، از موقعیتی برتر برخوردار است .

2-1-2-2- صنعت :
شهرستان مشهد با 149 میلیارد ریال ارزش افزوده در بخش صنعت که 9/30 درصد کل ارزش افزوده در سطح شهرستان می باشد به ترتیب 8/94 درصد افزوده دو زیربخش ساختمان کل ناحیه را به خود اختصاص داده است .

توسعه چشمگیر کاربردی شهر مشهد و استقرار صنایع به دلیل وجود مرکز پرکشش جمعیتی کلانشهر مشهد از عمده ترین دلایل این افزایش ارزش افزوده است .

2-2-3- خدمات :
بخش خدمات در شهرستان مشهد دارای سهمی معادل 9/58 درصد در ارزش افزوده کل شهرستان بوده است بطوریکه این شهرستان با تمرکز زیارتی و گردشگری ، بازرگانی در سطح ملی و فرا ملی ، مرکزیت حمل و نقل منطقه ای و فرا منطقه ای و نیز تمرکز مراکز سطح اول درمانی ، آموزشی و اداری و ...

در شهر مشهد با 2/282 میلیارد ریال ارزش افزوده در بخش خدمات 8/96 درصد ارزش افزوده ناحیه را دارا می باشند .
مقایسه دو وجه ارزش افزوده و اشتغال بیانگر اهمیت نقش هر سه بخش اقتصادی در نظام اقتصادی مجموعه شهری مشهد است در واقع ویژگی عملکردی شهر مشهد ( مرکزیت اداری- سیاسی ، خدمات سطح یک آموزشی-درمانی ، عملکرد پذیرایی و گردشگری ملی و فرا ملی ، مرکزیت صنعتی و ...

) ضرورت تقویت و گسترش موزون هر سه بخش را الزامی می سازد .

مقایسه دو وجه ارزش افزوده و اشتغال بیانگر اهمیت نقش هر سه بخش اقتصادی در نظام اقتصادی مجموعه شهری مشهد است در واقع ویژگی عملکردی شهر مشهد ( مرکزیت اداری- سیاسی ، خدمات سطح یک آموزشی-درمانی ، عملکرد پذیرایی و گردشگری ملی و فرا ملی ، مرکزیت صنعتی و ...

هرچند به لحاظ کمی نقش خدمات چه از نظر اشتغال چنین ارزش افزوده ایجاد شده برتر از دو بخش دیگر است .

2-1-3- تحلیل وضعیت کشاورزی در اقتصاد مجموعه شهری مشهد و نقش جایگاه شهر مشهد در این ارزیابی : بطور کلی شهرستان مشهد با 50 درصد اراضی زراعی و 8/42 درصد کل تولیدات از موقعیت ویژه ای در مجموعه شهری مشهد برخوردار است .

رژیم کشت در این شهرستان و سایر شهرستانهای ناحیه تا حدود زیادی تحت تأثیر نیازهای زوار و سکنه کلانشهر مشهد و در مراحل بعد تحت تأثیر کارخانجات تبدیل بویژه قند و دامداریها قرارداد و بر این اساس ملاحظه می شود که محصولات صنعتی با 3/38 درصد کل تولیدات ، غلات با 6/19 ، سبزیجات با 1/17 و نباتات با 6/16 درصد کل تولیدات از اهمیت نسبی بویژه جهت ایجاد ارزس افزوده در صنایع مجموعه شهری مشهد برخوردارند .

2-1-3-1- تحلیل جایگاه نقش کلانشهر مشهد در عملکرد بخش کشاورزی در واحد سطح مجموعه شهری مشهد : از منظر عملکرد در واحد سطح شهرستان چناران با 6/47 درصد سطح باغات و 2/52 درصد محصولات باغی از موقعیت ممتازی برخوردار است .

شهرستان مشهد با 4/46 درصد سطح باغات و 5/40 درصد محصولات باغی در رده دوم قرار دارد که با توجه به سطح 5/2 هزار هکتاری نهال کاری در آینده نزدیک سهم شهرستان مشهد از نظر سطح و تولیدات باغی به چناران ترکیب خواهد شد .

در واقع وجود بازار پرکشش مشهد برای محصولات باغی و نیز تقاضا برای فضاهای تفریحی عامل بسیار مهمی در توسعه باغداری شهرستان مشهد و حومه کلانشهر مقدس مشهد می باشد .

اگرچه باغات شهرستان مشهد بخصوص پیرامون شهر مشهد به دلیل موقعیت استقرار در دره ها و اراضی پایکوهی بینالود و وجود عوارض طبیعی و سرمای طولانی در این مناطق از عملکرد پائین تری نسبت به باغات چناران و فریمان برخورداراست .

2ـ1 ـ 3ـ 2ـ بررسی جایگاه کلان شهر مقدس مشهد در ساختار و عملکرد اقتصادی صنایع در مجموعه شهری : 2 ـ1 ـ3 ـ2 ـ1 ـ روندهای موجود: در فاصله سالهای 1363 تا 1376 در استان خراسان جمعا 2453 فقره جواز تاسیس (موافقت نامه اصولی) و 1343 فقره پرونده بهره برداری از واحدهای صنعتی صادر شده است و در فاصله 1376 تا 1379 نیز 2517 جواز تاسیس و 2858 فقره پروانه بهره برداری در استان صادر شده است.

این روند با توجه به خاص به کلانشهر مشهد نشان می دهد که : الف: در دوره اول 70% جوازهای تاسیس و 72% درصد پروانه های بهره برداری استان خراسان مربوط به مجموعه شهری مشهد بوده است و در دوره های بعد نیز 1/67% جوازهای تاسیس و 73% پروانه های بهره برداری به این ناحیه اختصاص یافته است.

ب: سهم چشمگیر مجموعه شهری مشهد در جذب صنایع بصورت موزون در شهرستان های ناحیه مشهد توزیع نشده است.

بطوری که در دوره اول مورد بررسی از مجموع 1724 جواز تاسیس در مجموعه شهری مشهد 7/97% به شهرستان مشهد و 8/0% مربوط به شهرستان چناران و5/1% به شهرستان فریمان تخصیص یافته است.

در مرحله دوم نیز از 1689 جواز تاسیس صادره مربوط به ناحیه 98% سهم شهرستان مشهد ، 8/0% سهم شهرستان چناران و 2/1% سهم شهرستان فریمان بوده است.

ج: در سطح شهرستان مشهد نیز فرایند سرمایه گذاری بصورت خاص در محدوده کلان شهر مشهد مکانیابی شده و به دلیل وجود نیروی کار مناسب و بازار مصرف بسیار گسترده این کلانشهر شهر بیش از 90% صنایع که غالبا صنایع مصرفی و واسطه ای بوده اند ، استقرار یافته اند و این مسئله صرفنظر از مزایا و صرفه های اقتصادی موجود مشکلات حاد و روز افزون در عرصه های زیست محیطی اجتماعی و اکولوژیکی شده اند.

2 ـ1 ـ3 ـ2 ـ2 ـ گرایش توسعه صنعتی بر حسب نوع صنایع: به دلیل نقش مسلط شهر مشهد در جذب صنایع استان ، ترتیب جوازهای تاسیس صادره در سطح ناحیه نیز از منطقه تبعیت می کند ، بطوری که در ناحیه نیز صنایع غذایی 21% ، صنایع شیمیایی و پلاستیک 8/16% ، صنایع فلز و ریخته گری 3/14% ، نساجی و پوشاک با 8/10 % قرار دارند.

با این حال شهرستان مشهد به دلیل استقرار کلانهر مشهد و فضاهای متراکم فعالیت های صنعتی در حوزه های پیوسته آن ، از موقعیت ویژه صنعتی در سطح ملی برخوردار است.

به این ترتیب اساسا مقایسه شهرستان مشهد با سایر شهرستانهای مجموعه شهری (چناران و فریمان) فاقد معنی و رابطه منطقی می باشد.

شهرستان مشهد به دلیل مرکزیت ویژه و جذب بخش مهمی از قابلیت ها و توان های استان پیش از آن که بعنوان هم ارز شهرستان های فریمان و چناران باشد بعنوان شاخص استان خراسان چه بعد و چه قبل از تقسیم مطرح است.

2 ـ 1 ـ 3 ـ 2 ـ 3 ـ نحوه پراکنش و توزیع صنایع در مجموعه شهری مشهد: بررسی پروانه های تاسیس بهره برداری و نیز موقعیت استقرار صنایع فعال ناحیه تا پایان سال 1379 بیانگر تراکم شدید صنایع استان در مجموعه شهری مشهد بوده و در سطح مجموعه شهری مشهد نیز تراکم و توزیع چشمگیر صنایع در شهرستان مشهد است.

در حقیقت وجود کلان شهر مشهد و تاسیسات زیر بنایی و خدمات پشتیبانی از یک سو و دسترسی به بازار میلیونی مشهد و نیز شبکه حمل و نقل هوایی و ریلی و جاده ای ، از سوی دیگر باعث گرایش شدید سرمایه گذاران بخش صنعت به احداث واحدهای صنعتی در فضای کلانشهر مشهد می باشد.

صنایع مستقر در مجموعه شهری مشهد و بویژه در حومه شهر مشهد درصد بسیار بالایی از صنایع کل استان را تشکیل می دهد.

نحوه استقرار صنایع مذکور در سطح ناحیه از قانون اشباع حداکثر نسبت به شهر مشهد تبعیت می کند.

در این چارچوب عوامل موثر در مکان گزینی و موقعیت استقرار صنایع ناحیه به شرح زیر است: الف: کمترین فاصله نسبت به شهر مشهد.

ب: دسترسی آسان به شبکه اصلی حمل و نقل (جاده های ارتباطی برون استان).

ج: مزیت و صرفه نسبی ارائه شده در قالب شهرک ها و نواحی صنعتی.

بر این اساس اشکال استقرار صنایع در مجموعه هشری مشهد ، ضمن گرایش غالب به نزدیکی با شهر مشهد، به صورت مجتمع های سازمان یافته (شهرک و نواحی صنعتی) متمرکز ولی سازمان نیافته در محدوده شهری مشهد ، استقرار متراکم در حاشیه جاده مشهد ـ قوچان و مشهد ـ سه راهی باغچه در جنوب و نیز استقرار بصورت پراکنده در پهنه های شهری.

پراکنش صنایع در سطح استان خراسان و ناحیه مشهد در حقیقت نوعی تمرکز گرایی و نسبت به کانون اصلی جمعیتی ، ارتباطی ، خدماتی یعنی شهر مشهد نشان می دهد.

در سطح استان ، بیش از 70% صنایع در محدوده شهرستان مشهد مستقرند .

سطح ناحیه نیز این گرایش به صورت تمرکز و تراکم شدید صنعتی در حومه های بلافصل و محورهای منتهی به شهر مشهد مشاهده می شود.

اصل (اشباع حداکثر) به استقرار صنایع در قطاع های مختلف اطراف مشهد و نیز استقرار متراکم صنایع در حاشیه جاده های اصلی منتهی به مشهد و در رتبه دوم استقرار صنایع در شهرک و نواحی صنعتی حومه مشهد شده است.

2 ـ تحلیل جایگاه ، کلانشهر مشهد در مجموعه شهری مشهد از نقطه نظر کارکردهای خدماتی: با توجه به سطوح عملکردی دربخش های خدماتی در شهر مشهد و تفاوت های بارز عملکردی بین مشهد با سایر شهرستان های ناحیه بخش خدمات در 3 زیر بخش مورد بررسی قرار گرفته است: ـ عمده فروشی ، خرده فروشی و تعمیرات.

ـ هتل و رستوران داری.

ـ حمل و نقل و ارتباطات.

2 -1- عمده فروشی ، خرده فروشی و تعمیرات با تاکید خاص بر کلانشهر مشهد : در مجموعه شهری مشهد و در شهرستان های فریمان و چناران دو شهر مرکزی علاوه بر تامین نیازهای اهالی ، بعنوان مرکز تجاری پسکرانه کشاورزی شهرستان های متبوعه نیز عملکرد دارند.

لیکن به دلیل محدودیت سطح فعالیت های کشاورزی و غیر آن ، شهرهای مذکور عملکردی محلی دارند.

شهرستان مشهد و مرکز آن کلانشهر مشهد در بخش عمده فروشی و خرده فروشی مقیاس های عملکردی متفاوتی را داراست که تحت عملکرد شهری و فراشهری مشهد در بخش تجارت و در سطح کلانشهر و زائران میلیونی آن است.

این مقیاس عملکردی ، بازار چند میلیونی با کشش و ظرفیت بسیار بالا را تشکیل می دهد.

تامین نیازهای سکنه کلانشهر و زائران و تامین کالا و سوغات مورد نیاز زائران بخش قابل توجهی از بازار تجاری منطقه را تشکیل می دهند.

دومین سطح عملکردی تجاری شهر مشهد را متقاضیان از سطح استان و استان های همجوار و به عبارتی استان های شرق ایران تشکیل می دهند.

با توجه به گستردگی فعالیت های کشاورزی ، صنعتی و گردشگری در سطح استان مشهد مهمترین بازار خرید مازاد محصولات و فروش فرآورده های کشاورزی و خدمات فنی و تعمیراتی کشاورزی و فنی استان را تشکیل می دهد .

این بازار به لحاظ حجم و تنوع مبادلات از مهمترین بازارهای ملی محسوب می شود.

علاوه بر مقیاس های عملکرد منطقه ای ـ محلی بازار (عرضه و تقاضا) مشهد ، این شهر در مقیاس کشورهای همجوار نیز ، بویژه در سالهای اخیر ، عملکرد تجاری ویژه ای دارد.

ارتباطات تجاری با کشورهای تاجیکستان ، افغانستان ، ترکمنستان و حتی روسیه بازار مشهد و نهادهای وابسته نظیر پایانه ها ، گمرکات ، بازارچه های مرزی و....

را از اهمیت ویژه ای برخوردار نموده است.

از این رو هر چند مشهد نیز جزیی از مجموعه شهری مشهد محسوب می شود ولی به دلیل سطوح عملکردی و ظرفیت ویژه تجاری و مبادلاتی بازار مشهد در مقیاس های شهری و استانی ـ ملی و فراملی ، شهر مشهد و بازار آن بسیار متفاوت با دیگر شهرهای ناحیه ، چناران و فریمان بوده و ارزیابی آن می بایست در مقیاس های ملی بررسی و ارزیابی شود.

2 ـ 2 ـ هتل و رستوران داری : عملکرد ویژه و فراملی مشهد در عرضه زیارت و گردشگری باعث ظهور فعالیت گسترده هتل و رستوران داری در مشهد و حومه این کلانشهر بزرگ شده است.

در این عرضه نیز امکان مقایسه و ارزیابی بخش هتل و رستوران داری بین شهر مشهد با سایر شهرستان های ناحیه وجود ندارد.

در بخش هتل و رستوران داری در شهر مشهد علاوه بر تسهیلات گسترده سنتی ـ که معمولاً به دلیل مختلف امکان ارزیابی و محاسبه عملکرد اقتصادی آن ها کمتر وجود داردـ و نیز تسهیلات اقامتی و پذیرایی اختصاصی ارگان ها ، نهادهای مختلف ـ که آن هم کمتر در ارزیابی ظرفیت ها و عملکردهای اقتصادی بخش قابل بررسی است ـ در بخش رسمی نیز دارای عملکرد و ظرفیت منحصر به فردی است.

بر پایه آمارهای رسمی آمار نامه استان در سال 1379 در شهر مشهد 2 هتل لوکس با 324 اتاق ، 2 هتل 4 ستاره ، 15 هتل 3 ستاره ، 25 هتل تک ستاره ، 100 باب هتل آپارتمان با حدود 4400 تخت و 365 مهمانپذیر با بیش از 22 هزار تخت وجود دارد.

در صورت محاسبه زائرسراها ، منازل اجاره ای به زائران ، هتل ها و اقامتگاه های اختصاصی نهادها و ارگانها ، می توان به میزان و ظرفیت مراکز اقامتی در مشهد پی برد .

شایان ذکر است که در شهرستانهای چناران و فریمان حتی مهمانخانه و یا اقامتگاه های غیر رسمی نیز فعالیت ندارند.

در زمینه رستوران داری و انواع مراکز پذیرایی دیگر ، از سنتی ترین تا مدرنترین انواع نیز شهر مشهد و حومه های گردشگری آن ناحیه نظیر طرقبه ـ شاندیز از قابلیت و عملکرد اقتصادی ویژه ای در سطح ملی برخوردار است.

در حقیقت در بخش هتل و رستوران داری ، شهر مشهد به دلیل موقعیت ویژه زیارتی و گردشگری آن از نظر تعداد ، انواع و ظرفیت فضاهای اقامتی و پذیرایی در سطح ملی مطرح می باشد.

در حالی که سایر شهرستان های ناحیه فریمان و چناران ، حتی در سطح محلی نیز فاقد امکانات حداقل اقامتی و پذیرایی می باشند.

2ـ 3ـ حمل و نقل ارتباطات : موقعیت شهر مشهد در منطقه خراسان به گونه ای است که از دیر باز نقش بسیار مهمی در ارتباطات و نظام حمل و نقل منطقه ای ، ملی و فراملی داشته است.

لذا با توجه به نقش و موقعیت ستادی مرکزیت مشهد در نظام های ارتباطی ، می باید به عملکردهای ارتباطی مشهد در مقیاس ملی پرداخت.

در حالی که سایر شهرهای ناحیه فریمان و چناران نهایتا از نقش محدود محلی و منطقه ای برخوردار می باشند.

با توجه به موقعیت استقرار خراسان نسبت به مراکز مهم اقتصادی ـ سیاسی و جمعیتی کشور و قابلیت های ارتباطی مشهد ، از جنوب با استان سیستان و بلوچستان و دسترسی به دریای عمان و اقیانوس هند ، از شمال به کشورهای آسیای میانه ، از شرق به افغانستان ، پاکستان و هند ، از غرب و جنوب و شمال غرب با مناطق فعال اقتصادی کشور این شهر نقش بسیار برجسته ای در نظام ارتباطی ملی و فراملی ایفا نموده است.

مشهد به منظور ایفای نقش بایستی در ایجاد ارتباط بین مناطق مختلف ـ در عرصه های ملی و بین المللی ـ و از جمله ارتباط بین بازارهای مبادلاتی ، پسکرانه های اقتصادی کشاورزی با بازارهای ملی و فراملی ، تامین مواد خام و توزیع کالاهای صنعتی در بازارهای داخلی و خارجی ، حمل و نقل گسترده میلیون ها زائر و گردشگر از داخل کشور و نیز کشورهای همجوار و تسهیل ارتباط بین متقاضیان خدمات یا مراکز خدمات درمانی و آموزشی و سفر در مشهد ، نیازمند تاسیسات و زیر ساخت های مدرن ارتباطی می باشد.

در حال حاضر پایانه های مرزی در لطف آباد ، باجگیران ، دوغارون و سرخس ، امکان ارتباط مرکز ـ مشهد با کشورهای همجوار را فراهم آورده است.

پایان های مسافربری بویژه پایانه های مشهد، پایانه های باربری در اشکال سنتی و مدرن بویژه پایانه مشهد (در محور مشهد ـ فریمان)، ایستگاه راه آهن و فرودگاه بین المللی مشهد ، زیر ساختهای اصلی جابه جایی مسافرین از شهر به استان .

استان های همجوار کل کشور و کشورهای همجوار به شمار می آیند.

در حقیقت شهر مقدس مشهد و زیر ساخت های موجود ارتباطی امکانات کم نظیری برای ایفای نقش ارتباطی و ترانسپورت بین آسیای میانه ، کشور ایران ، اقیانوس هند و از این طریق ایجاد ارتباط بین بنادر و پایانه ها ، فرود گاه و ایستگاه های راه آهن و ....

فراهم آمده است.

با توجه به نیازهای مبرم کشورهای آسیای میانه به دسترسی متقابل با بازارهای اروپا و آسیا در صورت برنامه ریزی مناسب می تواند مشهد را بعنوان مهمترین مرکز در نظام ارتباطی و حمل و نقل آسیای میانه مطرح نماید.

3ـ جایگاه و نقش کلانشهر مقدس مشهد در مجموعه شهری مشهد با تاکید بر مولفه های فرهنگی : ناحیه مشهد (مجموعه شهری مشهد) به دلیل استقرار در کنار دره باستانی کشف رود و کوه اساطیری هزار مسجد و مجاورت با ولایت توس قدیم و جاده ابریشم از دیر باز یکی کانون های مهم شکل گیری اساطیر ایرانی ، برخوردار اقوام و تنوع فرهنگی بوده است.

3-1- نظری بر نقش اساطیری و تاریخی توس به عنوان شهر اسطوره ای موثر در شکل گیری و توسعه هسته اولیه کلانشهر مقدس مشهد : نام کشف رود و توس بارها در روایات اساطیری ایران و کتاب های اوستا و شاهنامه آمده است.

در کتاب بندهشن از کشف رود با عنوان رود کاسک و کسپ رود یاد شده است.

بنابر روایات اساطیری جمشید بنیانگدار شهر مشهد مقدس بوده است و چون شهر ساخته بم ویران شد ، یکی از پهلوانان مرزدار ایران بنام توسه یاتوس آن را بازسازی کرد و به نام خویش خواند.

بنا به روایت فردوسی ، سرزمین توس را کیکاووس به توس داد و در آن گنجی بنام عروس پنهان کرده بود که نوه اش کیخسرو به پهلوانان ایران بخشید.

در اساطیر ایران آمده است که گشتاسب در کنار کشف رود با اژدها جنگید و بر او غالب آمد.

اما شاهنامه فردوسی نبرد با اژدها را در کنار کشف رود به نیای رستم یعنی سام نسبت داده است.

شاهنامه محل درگذشت یزدگرد اول سامانی مشهور به بزه کار را به سال 421 میلادی در کنار یکی از چشمه های توس به نام چشمه سو دانسته است.

در گوشه و کنار مجموعه مشهد بویژه در قلمرو ولایت توس قدیم ، آثار و نام و نشان مراکز سکونتگاهی کهنی وجود دارد که پیشینه اغلب آن ها به حدود هزار سال قبل باز می گردد.

وجود این آثار از نظر برنامه ریزی فضایی در ناحیه ایجاب می کند که ارزشهای تاریخی ـ فرهنگی آن ها از جهات مختلف مانند حافظت و احیای هویت بخشی به نظام سکونتگاهی ، گسترش محورها و قطب های گردشگری مد نظر قرار گیرد.

در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود: ـ روستای پاژ زادگاه فردوسی در 15 کیلومتری شمال مشهد.

ـ روستای سنگ بست در جنوب مشهد با آثاری از دوره غزنویان و تیموریان.

ـ روستای کارده ، اندرخ و رزان در نزدیکی توس با سابقه هزار ساله.

ـ شهر طرقبه از شهرهای مهم توس قدیم و...

.

3 ـ 2 ـ تحلیل نقش و جایگاه کلانشهر مقدس مشهد از دیدگاه چگونگی پراکنش آثار تاریخی و فرهنگی مجموعه شهری مشهد: در خصوص شناسایی و نحوه توزیع آثار تاریخی ، فرهنگی کشور متاسفانه هنوز بانک اطلاعاتی جامع و یکپارچه ای وجود ندارد.

از طرف دیگر طبقه بندی واحدی برای گروه بندی و شناسایی این آثار ارائه نشده است.

با توجه به این ملاحظات ، در مطالعات مجموعه شهری مشهد تلاش شده است تا با استفاده از منابع و ماخذ مختلف ، تصویری کلی از وضع آثار تاریخی ـ فرهنگی موجود در ناحیه با توجه به اهداف برنامه ریزی فضایی ارائه گردد.

3 ـ 2 ـ 1 ـ سیمای عمومی میراث فرهنگی ـ تاریخی مجموعه شهری مشهد با تاکید خاص بر حرم مطهر : منطقه خراسان و ناحیه مشهد از نظر جغرافیای سیاسی و تحولات تاریخی از گذشته ای بسیار غنی و پربار برخوردار بوده است.

بویژه با استقرار بارگاه امام رضا (ع) در قرن سوم در مرکز این ناحیه ، از آن به بعد این عامل مذهبی نقش بسیار تعیین کننده های در شکل گیری آثار تاریخی و فرهنگی در ناحیه ایفا کرده است.

شهر مشهد به دلیل وجود حرم امام رضا (ع) در برگیرنده مجموعه ای عظیم از بناها و آثار با ارزش مذهبی ، تاریخی ، هنری ، فرهنگی است که در نوع خود در جهان بسیار کم نظیر است.

در حال حاضر مجموعه حرم مطهر که جامع ترین و زیباترین مجموعه معماری جهان اسلام به شمار می رود ، علاوه بر وجهه معنوی ارزشمند آن ، از تمام هنرهای معماری ، کاشی کاری ، آینه کاری ، گچبری ، خط ، خاتم ، منبت ، معرق وسنگ تراشی در شکل گیری مجموعه بهره گرفته و شامل فضای اصلی زیر گنبد ( مقبره) و صحن های امام خمینی ، انقلاب ، جمهوری اسلامی ، آزادی ، قدس و ده ها فضا و عنصر معماری است.

جدا از مجموعه عظیم تاریخی ـ فرهنگی و البته به حرم می توان دیگر آثار تاریخی ـ فرهنگی مشهد مقدس را به صورت جدول زیر بیان نمود.

4 ـ نقش و جایگاه کلانشهر شهر مقدس مشهد در مجموعه شهری مشهد با تاکید خاص بر مولفه های اجتماعی و جمعیتی : از نظر ویژگی هیا جمعیتی بدون تردید ، مجموعه شهری مشهد به واسطه شهر مشهد پر جمعیت ترین ناحیه در سطح استان است.

بررسی تحولات جمعیت طی دهه های اخیر نشان دهنده آن است که سهم جمعیت مجموعه شهری مشهد از جمعیت استان همواره روند افزایشی داشته و طی دوره 75- 1335 جمعیت ناحیه مشهد با متوسط رشد سالانه 2/4 % 6/3/2 برابر شده است.

در سال 1375 بالغ بر 40% جمعیت استان خراسان (پیش از تقسیم) در ناحیه مشهد ساکن بودند.