انسان در کنش خویش بر آنست تا محیط طبیعی را به محیط جغرافیایی، یعنی محیطی که انسانها آن را در بوته گذشته تاریخی خود ساخته و سپس پرداخت گرده اند مبدل کند.
و این رویدادی نو در عرصه تاریخ جهان است.
هر چند دیرین شناسی به ما می آموزد موجوداتی که خصوصیات انسانی عرضه می دارند حدود دو میلیون سال پیش از این از گوشه ای از شرق افریقا برخاسته اند، نقش انسان به عنوان عاملی مداخله کننده در فضای جغرافیایی در واقع به 6500 تا 700 سال پیش و به آغاز کار کشاورزی در این سیاره می رسد.
اشتغال به کار کشاورزی در نواحی مختلف جهان و تعمیم آن طی سه تا چهار هزار سال اخیر صورت پذیرفته است.
با این همه شدت گرفتن کنش انسانی در فضای جغرافیایی، به ویژه بر اثر ظهور دو رویداد توأمان یعنی رشد سریع جمعیت جهان و پیشرفتهای تکتنیکی، شتابی بیش از همیشه به خود گرفته است.
اول: چشم اندازهای طبیعی، چشم اندازهای تغییر شکل یافته، چشم اندازهای آمایش یافته
به منظور طرح و بیان مسئله می توان چشم اندازها را که در واقع انعکاسی از فضا به حساب می آید، در پیوند با کیفیت مداخلات انسانی به سه مقوله بزرگ تقسیم کرده
1- چشم انداز طبیعی
چشم انداز طبیعی یا چشم انداز بکر، نماینگر وجه طبیعی است که بر اساس وضع کنونی اطلاعات ما، دست کم تا زمانی نه چندان دور، نشانه ای از مداخله انسانی با خود نداشته است حدود و شعور چنین محیطی را می توان بی واسطه و به عیان دید، چشم اندازهای طبیعی در عصر ما به چشم اندازهایی گفته می شود که به معنای دقیق و محدود کلمه در فضای سکون جای ندارد و خاص مناطقی است که به دلیل وجود تنگناهای اقلیمی، برای فعالیت های کشاورزی و یا دامداری نامساعداند.
از آن جمله می توان کوه های بلند یا نواحی یخ زده عرض جغرایایی بالا.
بیابانهای سرد و گرم و گاه قلمرو جنگله ها و مانداب های واقع در سرزمینهای گرمسیری را در این فصل جای داد.
با این حال گاه در چنین فضاهای نامساعد نیز باز به مراکز استقرار گروهها انسانی بر می خوریم که به فعالیتهای معینی اختصاص یافته اند.
پایگاههای استراتژیکی و مطالعاتی واقع در عرضهای جغرافیایی بلند، معادن واقع در بیابانها و یا در سرزمینهای مرتفع کوهستانی از این جمله اند.
هزینه حضور انسان مدرن در محیط های دشوار، به سبب نامساعد بودن شرایط آب و هوایی و مشکل ارتباطات و عامل انترواوپرت افتادگی، بسیار سنگین است.
در چنین پایگاههایی سعی بر آنست تا دوران اقامت کادرها را که عموماً از کارشناسان و متخصصانی با مهرت و تجارب بالا ترکیب یافته اند تقلیل دهند.
اگر امکان محدود انسان در این فضاهای خالی از سکنه در نهایت امر بتواند در مقیاس محلی به تغییر شرایط محیطی بیانجامد، باز به یقین چنین تغییری به دگرگونی خصایص کلی تمامی مجموعه منجر نمی شود.
2- چشم انداز تغییر شکل یافته
این اجماعات شکارگر و گرد آورنده فرآورده های طبیعی که در جابجایی دایم بسر می برند، حتی بی آن که به فعالیتهای دامداری و کشاورزی بپردازند قادرند به نحو برگشت ناپذیری چشم انداز طبیعی را تغییر شکل دهند.
رسم به آتش کشیدن بوته زارها و یا جنگل ها به منظور شکار، به ناچار به بروز نوعی دگرگونی در محیط پیرامون می انجامد.
این پدیده، به ویژه در حاشیه قلمروهای بزرگ جنگلی در منطقه گرمسیری، قابل شناسایی است.
ما در این جا با دو داده که به هدفی یگانه توجه دارند مواجه هستیم: داده اول محیط محلی است که به دلایل عملکرد عوامل برونی که وابسته به خاک است از محیط پیرامون خود آسیب پذیرتر می نماید و به سهولتی بیش از جنگهای متراکم تحت تأثیر آتش دگرگون می شود و تغییر شکل می دهد حال چه حریق تصادفاً وجه به عهد و به وسیله شکارگران پدید آمده باشد.
داده دوم: فعالیت های مربوط به دامداری است که حتی بدون دخل و تصرف قابل رویت ، مانند ایجاد پرچین و یا آبشخور، می توان به نوعی در تغییر مشکل محیط اثر بگذارد.
گاوها و گوسفندها و بزها به منظور تأمین غذای مورد نیاز خود به انتخاب گونه هایی خاص از گیاهان می پردازند و بدین ترتیب موجبات تغییر شکل پوشش گیاهی محل استقرار خود را فراهم می آورند؛ لگدکوب کردن دامنه ها و یا حاشیه رودخانه ها، فراین فرسایش خاک را تسریع می کند و توسعه می بخشد.
بدین معنا که تعادل بر هم می خورد تا تعادل دیگر جای آنرا بگیرد و در حد فاصل میان این دو، دگرگونی هایی کم بیش سریع روی می دهد که می تواند احیاناً مخرب بوده باشد.
باری وقتی دگرگونی های جاری در پدیده های طبیعی، که غالباً چنان به ؟
و کندی صورت می گیرد که مشاهده مستقیم آن مسیر نیست، چنان شتابی به خود بپذیرد که قابل مشاهده و ادراگ باشد، بیم آن می رود کار به بروز فاجعه هایی بیانجامد که زیان های ناشی از آن چه بسا ادامه حیات انسان را در سرزمینی به مخاطره افکند.
باری وقتی دگرگونی های جاری در پدیده های طبیعی، که غالباً چنان به ؟
و کندی صورت می گیرد که مشاهده مستقیم آن مسیر نیست، چنان شتابی به خود بپذیرد که قابل مشاهده و ادراگ باشد، بیم آن می رود کار به بروز فاجعه هایی بیانجامد که زیان های ناشی از آن چه بسا ادامه حیات انسان را در سرزمینی به مخاطره افکند.
پاره ای از نواحی سیاره که در حال حاضر خالی از سکنه است و چنان است که گویی در طول حیات این سیاره هیچگاه جمعیتی به خود ندیده، در حقیقت سرزمینهایی بوده است که بر اثر کنش مخرب از جانب آدمی، که در مجاورت مرزهای کشور گواتمالا جنگلی که هم اکنون نامسکون مانده در حدود دو قرن پیش از این، از جمله کانونهای فرو زنده تمدن باستانی ما یا به شمار می آمده است.
بار، چشم اندازهای جغرافیایی همواره در مسیر تخریب و انهدام محیط طبیعی گام بر نداشته است، بلکه گاه نیز عرصه و مرحله ای از گذار به سوی چشم اندازهای آمایش یافته بوده است.
چشم انداز آمایش یافته این چشم اندازها در واقع انعکاس یک کنش اندیشیده، انتظام یافته و پایدار در محیط طبیعی است.
کنش اندیشیده: از آن رو که از سر آگاهی صورت گرفته است.
گروه انسانی در تلاش است تا پاره ای از امکانات محیطی را به جهت تضمین تولیدی معین مورد بهره برداری قرار دهد و یا فوایدی از آن نصیب زندگی مناسباتی خود کند.
از این رو گروه با توجه به نظام اقتصادی، ساخت اجتماعی و فنونی که در اختیار داردبه امر سازمان دادن به فضای مورد استفاده خود اقدام کند.
کنش دو انعکاس از صورت های گوناگون تمدن او و یا به تعبیر پیرگور و جغرافیدان فرانسوی «نوعی گزینش از میان شرایط طبیعی و از میان فنون است».
کنش انتظام یافته: بدان معنا که این کنش محصول کار ویژه فردی تنها نیست، بلکه نشست گرفته از عملکرد جامعه ای است که در تلاش دستیابی به اهدافی معین است و برای تحقق آن، در ارتباط با امکانات و مقدورات افراد، سنن رایج در میان آنان، مقوله های اجتماعی و یا شغلی در پاره ای موارد خاص در ارتباط با منشأ قومی آنها توزیع می شود.
کنش پایدار: خود برآیند دو ارتباط یاد شده در بالاست.
کنش انسان در این معنا لزوماً می باید مداوم و پیگیر بوده باشد تا موجبات تغییر سیمای محیط را فراهم آورد و انسان از این رهگذر بتواند به فوایدی دست یابد.
از این رو لازم می آید تا چنین کنشی در ارتباط با الزامات آینده ای بیش و گم دور صورت پذیرد زیرا انجام آن مستلزم تلاش هایی است که در مدت زمانی نسبتاً طولانی صورت می گیرد.
هر تولید برآمد مجموعه ای از کنش هاست که در زمان لازم میان اقدام به امر تولید و انجام آن صورت می پذیرد مثلاً بدست آوردن تصادفی قطعه ای از طلای خام از یک رودخانه عملی مولد به شمار نمی آید، ولی بهره برداری از رسوبات حاوی خاکه های طلای یک رودخانه، چه این عملی با دست پا زدن به وسایل ابتدائی صورت پذیرد، در نوعی خود یک روند تولیدی به شمار می آید.
در کل آمایش تبدیل محیط طبیعی به محیط جغرافیایی است.
دوم: انواع آمایش در یک محیط طبیعی معین محیط بکر و دست نخورده یک محیط طبیعی یا ناخالص می تواند موجب پیدایش مجموعه ای از چشم اندازهای گوناگون شود و مورد استفاده های متفاوت قرار گیرد تا آنجا که در یک محیط معین گاه به تلفیق میان مجموعه ای از کاربردهای مختلف می رسیم، با این حال، یک جامعه در مقطعی معین از زمان، برای آمایش فضای مسکونی ؟
از یک امکان منحصر به فرد برخوردار بوده است و بس.
یک جنگل انبوه در یک منطقه گرمسیری می تواند: اصولاً مورد استفاده انسان قرار نگیرد و به حیات اولیه خود و یا چنان که در تداول است به صورت بکر باقی بماند.
نظام کشت سیار: به روال ادواری آباد شود و در این صورت بر روی فضاهایی که به این ترتیب با بی بهره شدن از پوشش جنگل پدید می آید ممکن است با توالی کشت های گوناگون و یا با اختلاطآنها دریک مزرعه معین (مثلاً اختلاط میان کشت ؟
،ذرت، موز) روبرو بود.
مزرعه در این صورت به مدت سه تا چهار سال یا پنج سال،یعنی تا فرسوده شدن کامل خاک به کشت سپرده می شود و سپس متروک به حال خود رها می ماند و جنگل ثانوی جای آنرا می گیرد تا با گذشت پانزده تا بیست سال بار دیگر آبادان و درختان آن بریده و به آتش سپرده شود این نظام زراعی سیار، بر روی زمین های سوخته با توان باروری اندک، در قلمرو تمامی مناطق گرمسیری پراکنده است.
کشت دائم جنگلها را می توان آباد کرد و فضاهای آزاد از پوشش گیاهی طبیعی را می توان به کشت درختان دایمی چون کاکائو، قهوه، مرکبات و مانند آن اختصاص داد.
در چنین صورتی نظام زراعی به مرحله استفاده پیشو ؟
دایمی از خاک می رسد و تولید در ارتباط با فروش فرآورده های کشاورزی در بازارهای ملی و یا بین المللی سازمان می پذیرد برای یک گیاه و یا یک فرآورده،نظام مالکیت ارضی و بهره برداری از خاک می تواند متفاوت باشد با میزان تراکم جمعیت در این نظام بین 20 تا 100 نفر در کیلو مربع تغییر می کند.
دامپروری بلاخره همان زمین را می توان آباد کرد و به منظور تولید گوشت و یا شیر، به پرورش دام ها اختصاص داد، به این ترتیب به چهار شیوه مختلف در بهره برداری از جنگل های متراکم و انبوه می رسیم که می توانند پهلو به پهلو یکدیگر قرار گیرند.
سوم: مفهوم منابع طبیعی مفهوم منابع طبیعی در یک فضای جغرافیایی معین با توجه به مقتضیات جامعه و زمان و فنون تولیدی معین حائز ارزش و اعتبار است.
یعنی این مفهوم به شیوه تولید و با بافت اقتصادی و اجتماعی هر عصر وابستگی دارد.
مفهوم خود به نحوی خاص ؟
به نظر می آید و غالباً مشتمل بر ؟
بیش و کم بی اهمیت است.
از سویی مفهوم منابع طبیعی، مناسبات میان انسان و محیط را به نحوی مخدوش مطرح می کند.
می دانیم که منابع به نحو مطلق وجود خارجی ندارد.
یک «منبع» تنها در ارتباط با سطحی از توسعه تکنیکی و با وضعیت یک فضای معین قابل بهره برداری است.
یک قرن پیش از این یک معدن اورانیوم، منبع به حساب نمی آمد.
اما یک منبع می تواند سودمندی و در نتیجه مفهوم خود را از دست بدهد.
غده های غذایی که در ابتدای قرن نوزدهم اساس تغذیه سرخ پوستان یا نای مقیم کالفرنیا را تشکیل می داد، دیگر اکنون در رژیم غذایی شهرنشینان کالیفرنیایی نقشی برعهده ندارد.
سنگ آهن های ناحیه لورن، واقع در شمال خاوری فرانسه، که حاوی مقادیری ؟
به فسفر بود تنها زمانی در صنایع ذوب فلز مورد استفاده گر را گرفت که روش کار آمد و موثر برای پالایش آن شناخته شد.
در حال حاضر این کانی با معیاری نازل، بخش بزرگی از امتیاز خود را از دست داده است؛ زیرا وجود کشتی های کالابر سبب شده است تا بتوان کانی هایی با اعیار بالا را به بهایی نسبتاً ارزان از سرزمینهای دور دست به بنادر کشورهای صنعتی گسیل داشت.
یک منبع طبیعی، برحسب شرایط زمانی و مقتضیای فنونی که کار گرفته می شود، می تواند به شیوه های گوناگون مورد استفاده قرار گیرد؛ مثلاً یک رودخانه قادر است به ؟
بسیار مختلف مفید فایده باشد: مثلاً به کارخانه کاغذ سازی و یا یک مرکز بافندگی را بر آورده سازد بنا بر این در بهره برداری از یک منبع طبیعی واحد، با امکاناتی بسیار و یا با رقابت هایی فراوان در کار استفاده از آن مواجه هستیم مثلاً در مورد رودخانه ای که در جلگه ای جریان دارد.
لازم است میان استفاده از آب به منظور رفع نیازهای مصرفی یک شهر با یک مرکز برق حرارتی، میان آبیاری زمین های مزروعی گزینش بعمل آید.
بنابر این، امر انتخاب بهترین نحوه استفاده برای عنصری از فضا، با توجه به نیازهای جامعه، از زمره اساس ترین مسائلی است که فراروی سیاستگذاری در امر آمایش سرزمین قرار دارد.
چهارم: مفهوم موانع طبیعی موانع گوناگون طبیعی نیز که می تواند در برابر آمایش فضا مشکلاتی پدید آورد مفهوم نسبی است و به نوبه خود بر حسب زمان و فنون متداول در آن تغییر می پذیرد.
هر فضایی بیش و کم قابل عبور و نفوذ پذیر است.
یک دامنه پر شیب را برای استفاده های کشاورزی می توان مورد آمایش قرار داد.
برای یک جامعه دهقانی، که در امر استحصال تنها به نیروی بازوان اعضای خود متکی است، کار بر روی چنین دامنه ای پر خرج تر و طاقت فرساتر از کار در مزرعه ای مسطح تر نخواهد بود، هر گاه دامنه از اختلاف ارتفاعی کافی برخوردار باشد و اشکوب بندی مزارع به مقتضای ارتفاع، امکان دستیابی به محصولاتی گوناگون را فراهم آورد و اجازه دهد تا بتوان جمع آوری محصول را در اوقات مختلف فصل زراعی و بر اساس ارتفاع سازمان داد.
به این ترتیب در وضعیتی این چنین، این امکان فراهم می آید که بتوان در فواصل کوتاه، به فرآورده هایی متنوع و احتمالاً مکمل یکدیگر دست یافت بدین سان در زمینهای مزروعی، برخی از روستاها در واقع در کوه های آند، که اختلاف ارتفاع میان بالا دست و پایین دست بین 1500 تا2000 متر ؟
می کند از پایین به بالا به موز کاری ها، مزارع ذرت، باغستانهای میوه و در اشکوب میانی به گندم و یونجه و بالاتر از آن به جو و سیب زمینی بر می خوریم.
در حالی که از ارتفاع 4000 متر به بعد، استپ های علفی یعنی پونا ظاهر می شود، که به عنوان چراگاه به کار نوعی دامداری سطحی می آید.
حمل و نقل، زمانی که بر دوش انسان و یا پشت حیوان و با استفاده از جاده های مالرو صورت می گیرد، چندان دشوار نیست ولی ورود وسائط نقلیه چرخدار و وسایل حمل ونقل موتری، داده های مربوط به استفاده از فضای پرشیب را عمیق دگرگون می کند.