بانکداری الکترونیک شامل انواع کانال‌های ارتباطی میان بانک و مشتری حقیقی و حقوقی می‌شود.
برخی از سرویس‌های آن شامل:
1- بانکداری مبتنی بر وب و اینترنتی
2- بانکداری مبتنی بر فناوری تلفن‌های همراه
3- بانکداری مبتنی بر تلفنی
4- بانکداری کیوسکی
5- بانکداری به کمک فکس
6- پیام کوتاه
7- بانکداری مبتنی بر دستگاه خودپرداز
8- بانکداری مبتنی بر دستگاههای
9- بانکداری مبتنی بر کارت‌های هوشمند و...می‌شود.
بانکداری الکترونیک با اشاعه ابزارهای دریافت و پرداخت الکترونیکی باعث کاهش وابستگی مبادلات روزانه به پول نقد و چک و در نهایت کاهش هزینه‌های مربوط به چاپ، نگهداری اسکناس می‌شود.
حجم مبادلات تجاری از طریق بسترهای الکترونیکی
در چند دهه اخیر با گسترش ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی حجم تجارت الکترونیک در رقابت با تجارت به شیوه سنتی از رشد و تحول مناسبی برخوردار بوده است.
در تحقیقی که موسسه فارستر انجام داده پیش‌بینی شده که در فاصله سالهای 2002تا 2006 به طور متوسط هر سال 5 در صد به حجم مبادلات تجاری از طریق بسترهای الکترونیکی افزوده می‌شود و مبلغ آن از 2293 دلار در سال 2002 به بیش از 12837 میلیارد دلار در سال 2006 خواهد رسید.
در این مقاله قصد داریم وضعیت توسعه بانکداری الکترونیک در ایران را مورد ارزیابی قرار دهیم.
لزوم ایجاد اتوماسیون بانکی در ایران
آغاز حرکت و توجه جدی به بحث اتوماسیون سیستم بانکی ایران در اوایل دهه هفتاد و در زمان مرحوم دکتر نوربخش شکل گرفت.
در آن سال‌ها با توجه به اینکه جنگ تحمیلی به تازگی تمام شده بود و مشکلات و معضلات اقتصادی فراوانی از پس آن گریبانگیر سیستم اقتصادی کشور به ویژه نظام سنتی بانکداری شده بود تصمیم بر این شد که با اصلاح ساختار سیستم بانکی کشور زمینه شکوفایی و بهینه‌سازی اقتصاد کشور را فراهم کنند.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با هدف بهبود سرویس‌دهی بانک‌ها به مشتریان و استفاده بهینه از بودجه‌های تخصیصی داده شده به پروژه‌های انفورماتیک بانک‌ها، تصمیم به اجرای طرح اتوماسیون بانکی گرفت.
این طرح شامل بهینه‌سازی روشهای بانکداری، اتوماسیون شعب، سرپرستی‌ها و تهیه یک سیستم نمونه نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و مخابراتی برای استفاده بانک‌های کشور بود.
در همین راستا در سال 1372 و به دعوت رئیس کل وقت بانک مرکزی، دکتر مصطفی الهی که از کارشناسان و اساتید برجسته حوزه فناوری اطلاعات ایران به شمار می‌رود عملیات مطالعاتی و اجرایی توسعه اتوماسیون بانکی در ایران را آغاز کرد.
بنا بر تصمیم بانک مرکزی، شرکت ملی انفورماتیک و سپس شرکت خدمات انفورماتیک در قالب دو شرکت با توجیه اقتصادی ایجاد درآمد، تهیه سیستم‌ها و تجهیزات، جذب و استخدام نیروهای متخصا و استفاده از توانمندی‌های داخلی ماموریت کار را به عهده گرفتند.
شرکت ملی انفورماتیک به عنوان یک شرکت مادر ) وق‌ضک‌قکئ عق‌غط‌ف‌کپ ( شرکت‌های بزرگی همچون، خدمات انفورماتیک، داده‌پردازی ایران کارت اعتباری ایران و...
نقش مهمی در شکل‌گیری فرآیند اتوماسیون بانکی کشور به عهده گرفت.
مالکیت شرکت ملی انفورماتیک به صورت سهامی و طبق شرایط زیر است:
5\47 درصد بانک مرکزی، 75\21 درصد بانک ملی، 21 درصد بانک صادرات، 75\4 درصد بانک صنعت و معدن و افراد حقیقی 5 درصد.
اهداف اتوماسیون بانکی در ایران
مهم‌ترین هدف انجام اتوماسیون عملیات بانکی کاهش و در نهایت حذف الزام و اجبار مردم برای مراجعه به شعبه بانک‌ها برای امور مختلف بانکی قلمداد شده است.
با توسعه اتوماسیون بانکی یکی دیگر از اهداف مهم یعنی تبدیل شدن مشتری به مشتری بانک و نه صرفا مشتری شعبه میسر گشت.
همچنین حذف رفت و آمدهای غیر ضروری در شهر و تاؤیر به سزای آن در کاهش ترافیک و همچنین حذف پول نقد از مبادلات تجاری روزمره می‌تواند از جمله سایر اهدف توسعه بانکداری الکترونیک در ایران به شمار رود.
موارد دیگر شامل افزایش توان اجرایی سیستم بانکی، تسریع اجرای عملیات بانکی، یکپارچگی و تمرکز اطلاعات بانک، صرفه‌جویی در وقت و هزینه مشتریان، قطع وابستگی جغرافیایی و زمانی مشتریان، بالا رفتن امنیت مبادلات و تراکنش‌ها، بالا رفتن همگام کیفیت و کمیت خدمات بانکی و...
بانکداری الکترونیکبانکداری الکترونیک شامل انواع کانال‌های ارتباطی میان بانک و مشتری حقیقی و حقوقی می‌شود.
برخی از سرویس‌های آن شامل: 1- بانکداری مبتنی بر وب و اینترنتی 2- بانکداری مبتنی بر فناوری تلفن‌های همراه 3- بانکداری مبتنی بر تلفنی 4- بانکداری کیوسکی 5- بانکداری به کمک فکس 6- پیام کوتاه 7- بانکداری مبتنی بر دستگاه خودپرداز 8- بانکداری مبتنی بر دستگاههای 9- بانکداری مبتنی بر کارت‌های هوشمند و...می‌شود.
بانکداری الکترونیک با اشاعه ابزارهای دریافت و پرداخت الکترونیکی باعث کاهش وابستگی مبادلات روزانه به پول نقد و چک و در نهایت کاهش هزینه‌های مربوط به چاپ، نگهداری اسکناس می‌شود.
حجم مبادلات تجاری از طریق بسترهای الکترونیکی در چند دهه اخیر با گسترش ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی حجم تجارت الکترونیک در رقابت با تجارت به شیوه سنتی از رشد و تحول مناسبی برخوردار بوده است.
در این مقاله قصد داریم وضعیت توسعه بانکداری الکترونیک در ایران را مورد ارزیابی قرار دهیم.
لزوم ایجاد اتوماسیون بانکی در ایران آغاز حرکت و توجه جدی به بحث اتوماسیون سیستم بانکی ایران در اوایل دهه هفتاد و در زمان مرحوم دکتر نوربخش شکل گرفت.
در همین راستا در سال 1372 و به دعوت رئیس کل وقت بانک مرکزی، دکتر مصطفی الهی که از کارشناسان و اساتید برجسته حوزه فناوری اطلاعات ایران به شمار می‌رود عملیات مطالعاتی و اجرایی توسعه اتوماسیون بانکی در ایران را آغاز کرد.
مالکیت شرکت ملی انفورماتیک به صورت سهامی و طبق شرایط زیر است: 5\47 درصد بانک مرکزی، 75\21 درصد بانک ملی، 21 درصد بانک صادرات، 75\4 درصد بانک صنعت و معدن و افراد حقیقی 5 درصد.
اهداف اتوماسیون بانکی در ایران مهم‌ترین هدف انجام اتوماسیون عملیات بانکی کاهش و در نهایت حذف الزام و اجبار مردم برای مراجعه به شعبه بانک‌ها برای امور مختلف بانکی قلمداد شده است.
همچنین حذف رفت و آمدهای غیر ضروری در شهر و تاؤیر به سزای آن در کاهش ترافیک و همچنین حذف پول نقد از مبادلات تجاری روزمره می‌تواند از جمله سایر اهدف توسعه بانکداری الکترونیک در ایران به شمار رود.
موارد دیگر شامل افزایش توان اجرایی سیستم بانکی، تسریع اجرای عملیات بانکی، یکپارچگی و تمرکز اطلاعات بانک، صرفه‌جویی در وقت و هزینه مشتریان، قطع وابستگی جغرافیایی و زمانی مشتریان، بالا رفتن امنیت مبادلات و تراکنش‌ها، بالا رفتن همگام کیفیت و کمیت خدمات بانکی و...
اتوماسیون جامع بانکی در ایران با گسترش امکانات و ابزارهای شرکت خدمات انفورماتیک، راه برای طراحی و ارائه یک راه‌حل جامع )ق‌کغل‌مف‌کح ف‌ضل‌کخ ( اتوماسیون بانکی هموار شد.
این راه‌حل که از لایه‌ها و اجزا مختلف نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و مخابراتی تشکیل شده این امکان را در اختیار بانک‌های کشور قرار می داد تا خود را به ابزارهای لازم جهت خودکارسازی امور داخلی خود مجهز نمایند.
با استفاده از این راه‌حل همچنین بانک‌ها قادر خواهند بود تا خدمات جدیدی را با استفاده از ابزارهای الکترونیک به مشتریان خود ارائه نمایند.
طرح جامع اتوماسیون بانکی اولین بار در سال 1376 تحت عنوان پروژه حساب‌های سیبا در بانک ملی ایران پیاده‌سازی شد.
با آغاز بهره‌برداری از این راه‌حل بسیاری از محدودیت‌های موجود در سیستم بانکی برای ارائه خدمات به مشتریان از میان رفته و امکان ارائه طیف تازه‌ای از خدمات برای بانک ملی ایران فراهم شد.
پس از بانک ملی ایران دیگر بانک‌های کشور نیز ضمن استقبال از این طرح به جمع استفاده‌کنندگان از این راه‌حل پیوستند.
در حال حاضر بانک‌های ملی ایران، صادرات ایران، کشاورزی، کارآفرین، پارسیان و صنعت و معدن تحت پوشش این طرح قرار دارند.
شبکه ATM با وجود همه فعالیت‌ها و تلاش‌های انجام شده در زمینه‌های توسعه نرم افزاری و سخت افزاری و آموزشی همیشه یک نیاز مهم و حیاتی به عنوان زیربستر ارتباطی که شامل امکانات مخابراتی امن و قابل اتکا باشد برای اجرای طرح جامع اتوماسیون سیستم بانکی احساس می‌شد.
بررسی‌ها و مطالعات صورت گرفته شده در دهه گذشته نشان داد که زیرساختارهای موجود در سطح کشور پاسخگوی نیازهای این طرح نیست و تنها راه رسیدن به شبکه‌ای مطمئن با قابلیت‌های لازم، ایجاد یک شبکه مخابراتی اختصاصی است.
با در نظر گرفتن شرایط کشور از نظر جغرافیایی و زیربنای مخابراتی موجود و ارزیابی فناوری مخابراتی روز و بر اساس قابلیت دسترسی، سهولت توسعه در محدوده جغرافیایی مورد نظر و نیز توجیهات اقتصادی، سیستم مخابراتی ماهواره‌ای ) ف‌ضق‌غقگ‌ظخ ظگ‌مل‌گ‌ظک‌ؤ ف‌ف‌ضقح وگ‌ظد( خؤح‌د به عنوان شبکه اختصاصی مناسب بانکی انتخاب شد و در مرحله بعد تجهیزات لازم برای برپایی این سیستم تهیه و به دست کارشناسان متخصا شرکت نصب و راه‌اندازی گردید.
تاریخچه حضور و پیدایش شبکه ATM بخشی از خصوصیات و مزایای سیستم ATM ، اقتصادی بودن، کیفیت بسیار خوب ارتباطات داده‌ها، قابلیت اعتماد )ضریب اعتماد بیش از 95\99 درصد(، سهولت و سرعت در تغییر پیکربندی سیستم، پشتیبانی سرعت‌ها و پروتکل‌های متفاوت ارتباطی، قابلیت‌های گسترده ایمنی تبادل اطلاعات، سرعت در نصب و راه‌اندازی پایانه‌ها، سرعت در کشف و رفع عیب، گسترش‌پذیری، خدمات متنوع مخابراتی، مدیریت متمرکز و امکان نظارت بر عملکرد لحظه‌ای شبکه و کشف موارد اشکال احتمالی است.
بهره‌برداری از این شبکه با نصب موفقیت‌آمیز دو ایستگاه اصلی و پشتیبانی در سال 1373 آغاز گردید و علاوه بر دو ایستگاه مرکزی یاد شده که در تهران مستقر است، با نصب و بهره‌برداری از ایستگاه مرکزی سوم در جزیره کیش در سال 1378 این شبکه گسترش یافته و از نظر ظرفیت و همچنین ضریب ایمنی و پشتیبانی لحظه‌ای ایستگاه‌های مرکزی از یکدیگر به امکانات بیشتری مجهز شده است.
تاکنون بیش از 3300 دستگاه پایانه خؤح‌د در سراسر کشور نصب شده، مورد بهره‌برداری بانک‌ها و برخی سازمانهای دیگر قرار گرفته است.
مرکز شتاب بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از سال 1381 با هدف ایجاد، راه‌اندازی و راهبری سوئیچ ملی گام‌های موؤری در جهت تحقق اتصال شبکه پرداخت بانک‌ها به یکدیگر و نهایتا ایجاد زمینه برای انجام مبادلات بین بانکی به صورت الکترونیکی برداشته است.
این تحولات باعث گردید تا با جدیت و همت شبکه بانکی، تمامی بانک‌های کشور از طریق مرکز »شتاب« به عنوان نقطه اتصال میانی تمامی بانک‌ها و موسسات اعتباری در شبکه الکترونیکی بین بانکی به تبادل تراکنش‌ها پرداخته و ایده »شبکه واحد پرداخت« را تحقق بخشند.
سوئیچ ملی در فاز اول اتصال شبکه کارت بانک‌ها و در فازهای بعدی تبادل کلیه تراکنش‌های بین بانکی شامل چک‌ها، حواله‌ها و اوراق بهادار را مد نظر دارد.
عضویت در مرکز مزبور تابع مقررات حاکم بر مرکز شتاب مصوب خرداد ماه 1381 می‌باشد.
عملکرد مرکز شتاب در زمینه تسویه بین بانکی، رفع مغایرات، آمار عملکرد شبکه بانکی در زمینه کارت، خودپرداز، پایانه فروش و پایانه شعب از بخش آمار و داده‌های عملکرد قابل دسترسی است.
با ایجاد مرکز شتاب، کارت همه بانک‌های عضو در این مرکز با رعایت استانداردها بر روی پایانه‌های فروش )ح‌ج‌چ ( و دستگاههای خودپرداز )ث‌خؤ ( نصب شده، توسط سایر بانک‌ها نیز قابل استفاده است.
با استفاده از امکانات شبکه شتاب کلیه دارندگان کارت اعضا این شبکه در حال حاضر می‌توانند از هریک از دستگاههای خودپرداز متصل به این شبکه وجه دریافت وجه نموده، موجودی خود را دریافت نمایند و یا با استفاده از پایانه‌های فروش متصل به شتاب اقدام به خرید خدمات و کالا نمایند.
در نتیجه با سرمایه‌گذاری بهینه در شبکه‌های ح‌ج‌چ و ث‌خؤ در سطح کشور، بانک‌ها قادر به استفاده از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده یکدیگر هستند و مرکز شتاب تمام کنترل‌های مورد نیاز را به عمل می‌آورد و پایاپای لازم بین بانک‌ها را انجام می‌دهد.
تاکنون بانک‌های ملی ایران، صادرات، کشاورزی، توسعه صادرات، ملت، پارسیان، سامان و کارآفرین به عضویت رسمی این مرکز در آمده‌اند و عضویت سایر بانک‌ها در دست اقدام است.
در حال حاضر مشتریان این بانک‌ها با استفاده از کارت خود می‌توانند خدمات مورد نیاز را از تجهیزات نصب شده سایر بانک‌های عضو در سرتاسر کشور دریافت کنند.
در ادامه این پروژه فعالیت های فنی شرکت به موازات اقدامات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران برای اتصال شبکه شتاب به مرکز سوئیچینگ منطقه خلیج فارس )خ|جئئپ ( از طریق بحرین در جریان است.
با برقراری ارتباط میان شبکه شتاب و خ|جئئپ امکان ارتباط و تراکنش میان بانک‌های عضو شتاب با بانک‌های 10 کشور عربی عضو خ|جئئپ فراهم می‌شود.
وظایف سیستم شتاب مسیریابی تراکنش‌ها و هدایت به سیستم کارت بانک مربوط، ؤبت تراکنش‌ها و وقایع سیستم، ایجاد تراکنش اصلاحیه در صورت عدم انجام تراکنش اصلی و تسویه پایان روز بین بانک‌های عضو از وظایف سیستم شتاب به شمار می‌رود.
تاریخچه شکل‌گیری شبکه شتاب از آغاز تا امروز در حقیقت تقریبا از سال 1379 سیستم شتاب یا همان شبکه تبادل اطلاعات بانکی پایه‌ریزی شد، ولی در عمل از مرداد ماه سال 1381 این طرح به مرحله اجرا در آمد.
در ابتدای شکل‌گیری این شبکه، بانک صادرات ایران و بانک کشاورزی آغازگر این اتصال شبکه‌ای بودند.
به گفته کارشناسان امور بانکی، در حال حاضر سوئیچ واسط میان کلیه بانک‌ها به بانک مرکزی متصل است و دارندگان کارت هوشمند در صورت اتصال به دستگاههای پذیرنده کارت می‌توانند فارغ از اینکه در بانکی حساب داشته یا نداشته باشند، خدمات گرفته و در نهایت تسویه حساب‌های فی‌مابین این شبکه‌ها برعهده یک گروه است که در ابتدای شکل‌گیری بانک صادرات این تسویه حساب‌ها را انجام می‌داد، اما از ابتدای سال 1382 در حقیقت ماهیت این سوئیچ واسط که به عنوان سوئیچ میانی شناخته می‌شود، در اختیار بانک مرکزی قرار گرفت.
از آن تاریخ به بعد بانک‌های مختلف کشور براساس الزاماتی که از سوی بانک مرکزی از نظر قانون و دستورالعمل و نیز فنی و اجرایی مطرح بود، به تدریج به شبکه تبادل اطلاعات بانکی پیوستند.
در حال حاضر شبکه شتاب یا همان شبکه تبادل اطلاعات بانکی 12 عضو دارد که شامل همه بانک‌های تجاری، دولتی، خصوصی و حدود دو موسسه دارای مجوز از بانک مرکزی است.
به اعتقاد صاحبنظران به طور کلی شکل‌گیری بانکداری الکترونیک بر مبنای آن است که همه مشتریان بانک‌ها بتوانند در شعب متصل به یکدیگر خدمات بگیرند و با اتصال به این شبکه قابلیت آن وجود دارد که با پایانه‌های نصب در شعب خدمات بانک‌های مختلف به سایر بانک‌ها نیز ارایه شود.
محمدرضا محمودیان رئیس اداره خدمات کارت بانک صادرات ایران درخصوص شعبی که در این شبکه گسترده وصل هستند و نحوه فعالیت آنها می‌گوید: »در حقیقت شعبه‌ای به مفهوم قبلی آن به این شبکه ارتباطی ندارد، بلکه یک دستگاه که به اصطلاح دستگاه پذیرنده کارت نامیده می‌شود و شامل ماشین‌های خودپرداز و ث‌خؤ ، پایانه‌های پول یا ح‌ج‌چ یا پایانه‌های فروش بدون داشتن بخش چاپ صورتحساب )که در شعب به عنوان پایانه‌های ط‌ضک ق‌غک مورد استفاده قرار می‌گیرد( است.« مزایای شبکه شتاب با استفاده از این شبکه شتاب مراجعه مشتریان به بانک‌ها کاهش یافته و آنان می‌توانند خدمات بانکی را بعد از وقت اداری و در تمامی ساعات شبانه روز دریافت کنند.
دکتر پژویان استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی اعتقاد دارد: »در صورتی‌که هزینه زمان از دست رفته مشتریان را در پشت باجه‌های بانکی محاسبه کنیم، استفاده از کارت‌های هوشمند در سیستم بانکداری الکترونیک دستاورد پولی بزرگی نیز محسوب می‌شود.« ایرج ندیمی مخبر کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی و رئیس کمیته سیاست‌های تجاری درخصوص مهم‌ترین دستاوردهای استفاده از شبکه شتاب می‌گوید: »امروزه نمی‌توانیم مشتریان بانک‌ها را به همان شیوه سنتی معطل فعالیت‌های باجه‌ای کنیم و بانکداری الکترونیک یک خواسته منطقی برای مشتریان بانک‌ها محسوب می‌شود.
از این رو نباید تردید کرد که بانکداری الکترونیک امروزه از خواسته‌های اصلی همه مشتریان بانک‌ها است.« به اعتقاد وی هر اندازه مراجعه شهروندان را در ساعات خاصی به باجه‌های خاص و بانک‌های محدود کاهش دهیم در عمل به جلب رضایتمندی و جذب نقدینگی و سرعت خدمات‌دهی کمک کرده‌ایم‌أ ضمن اینکه از تراکم جمعیتی در شعب بانک‌ها نیز کاسته می‌شود.
در این خصوص محمودیان رئیس اداره خدمات کارت بانک صادرات ایران در زمینه حجم و تراکم کاری در بانک‌ها می‌گوید: »در حال حاضر به طور متوسط روزانه بیش از 220 هزار تراکنش مالی در بانک صادرات ایران از طریق شبکه شتاب شکل می‌گیرد و از نظر حجم مالی و آماری این شبکه بسیار موفق عمل کرده است.« به گفته وی مزایای استفاده از شبکه بی‌شمار است.
همین که یک مشتری بانک صادرات می‌تواند علاوه بر 550 باجه دستگاه خودپرداز بانک صادرات ایران در حدود 2500 نقطه کشور و از سایر بانک‌ها نیز خدمات بانکی مورد نیاز خود را دریافت کند، خود مزایای بزرگی به شمار می‌رود.
به بیان دیگر، استفاده از شبکه شتاب برای مشتریان بانک‌ها رفاه و دسترسی بیشتری را به همراه دارد.
شتاب از زبان آمار بانک‌های عضو شتاب در دوره زمانی 10 ماه اول سال 1384، اسناد بانکی به ارزش 3 هزارو 318 میلیارد و 312 میلیون و 27 هزار و 627 ریال مبادله کردند.
این میزان از نظر حجم مبادلات تقریبا سه برابر حجم مبادلات انجام گرفته در سال 1383 می‌باشد.
آمار رسمی بانک مرکزی نشان می‌دهد حجم اسناد بانکی مبادله شده در سال 84 تقریبا 150 درصد افزایش داشته است.
شتاب بایا مبادله اسناد بانکی در 10 ماهه سال گذشته 88 میلیارد و 43 میلیون و 544 هزار و 275 ریال کارمزد از شبکه بانکی دریافت کرد.
همچنین در ده ماه اول سال 1384، 45 هزار و 534 مغایرت بین بانکی از طریق شبکه شتاب برطرف شده است بانکداری الکترونیک یکی از ابزارهای ضروری برای تحقق و گسترش تجارت الکترونیک، وجود سیستم بانکداری الکترونیک است که همگام با سیستم‌های جهانی مالی و پولی عمل و فعالیت‌های مربوط به تجارت الکترونیک را تسهیل کند.
در حقیقت می‌توان گفت که پیاده‌سازی تجارت الکترونیک، نیازمند تحقق بانکداری الکترونیک است.
استفاده از سیستم‌های الکترونیک در موسسات مالی و اعتباری جهان به سرعت رو به گسترش بوده و تعداد استفاده‌کنندگان از خدمات بانکداری الکترونیک روز به روز در حال افزایش هستند.
براساس گزارش تحقیقاتی موسسه Data Monitor (از مراکز برجسته تجزیه و تحلیل اطلاعات بانکداری در اروپا) آمار استفاده‌کنندگان از سیستم‌های بانکداری الکترونیک در هشت کشور فرانسه، آلمان، ایتالیا، هلند، اسپانیا، سوئد، سوئیس و انگلیس از 5/4 میلیون نفر در سال 1999 به حدود 22 میلیون نفر در سال 2004رسیده است.
در سال 2005 بیش از 75 درصد شرکت‌های فعال در کشورهای توسعه یافته حداقل از یکی از خدمات بانکداری الکترونیک استفاده می‌کنند.
تعریف بانکداری الکترونیک برای شناخت هر پدیده‌ای لازم است تا ابتدا تعریف مشخصی از آن پدیده و عوامل و متغیرهای مرتبط با آن ارائه کرد.
برای بانکداری الکترونیک تعاریف گوناگونی ارائه شده که از آن جمله می‌توان به تعاریف زیر اشاره کرد: - فراهم آوردن امکان دسترسی مشتریان به خدمات بانکی با استفاده از واسطه‌های ایمن و بدون حضور فیزیکی - استفاده مشتریان از اینترنت برای سازماندهی، آزمایش و یا انجام تغییرات در حساب‌های بانکی خود و یا سرمایه‌گذاری و بانک‌ها برای ارائه عملیات و سرویس‌های بانکی.
- ارایه مستقیم خدمات و عملیات بانکی جدید و سنتی به مشتریان از طریق کانال‌های ارتباطی متقابل الکترونیک.
به طور کلی می‌توان گفت بانکداری الکترونیکی عبارت است از فراهم آوردن امکاناتی برای کارکنان در جهت افزایش سرعت و کارایی آنها در ارائه خدمات بانکی در محل شعبه و همچنین فرآیند‌های بین شعبه‌ای و بین بانکی در سراسر دنیا و ارائه امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به مشتریان که با استفاده از آنها بتوانند بدون نیاز به حضور فیزیکی در بانک، در هر ساعت از شبانه روز (۲۴ساعته) از طریق کانال‌های ارتباطی ایمن و با اطمینان عملیات بانکی دلخواه خود را انجام دهند.
به عبارت دیگر بانکداری الکترونیکی استفاده از فناوری‌های پیشرفته نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مبتنی بر شبکه و مخابرات برای تبادل منابع و اطلاعات مالی به صورت الکترونیکی است که می‌تواند باعث حذف نیاز به حضور فیزیکی مشتری در شعبه بانک‌ها شود.
سرویس‌های بانک الکترونیک بانکداری الکترونیک شامل سیستم‌هایی است که مشتریان موسسات مالی را قادر می‌سازد تا در سه سطح اطلاع‌رسانی، ارتباط و تراکنش از خدمات و سرویس‌های بانکی استفاده کنند: الف - اطلاع رسانی: این سطح ابتدایی‌ترین سطح بانکداری اینترنتی است.
بانک اطلاعات مربوط به خدمات و عملیات بانکی خود را از طریق شبکه‌های عمومی یا خصوصی معرفی می‌کند.
ب - ارتباطات: این سطح از بانکداری اینترنتی امکان انجام مبادلات بین سیستم بانکی و مشتری را فراهم می‌آورد.
ریسک این سطح در بانکداری الکترونیک بیشتر از شیوه سنتی است و بنابراین، برای جلوگیری و آگاه ساختن مدیریت بانک از هرگونه تلاش غیرمجاز برای دسترسی به شبکه اینترنتی بانک و سیستم‌های رایانه‌ای به کنترل‌های مناسبی نیاز است.
ج – تراکنش: این سیستم متناسب با نوع اطلاعات و ارتباطات خود، از بالاترین سطح ریسک برخوردار است و باید سیستم امنیتی قوی بر آن حاکم باشد.
در این سطح مشتری در یک ارتباط متقابل قادر است تا عملیاتی چون پرداخت صورتحساب، صدور چک، انتقال وجه و افتتاح حساب را انجام دهد.
شاخه‌های بانکداری الکترونیک بر حسب امکانات و نیازهای بازار بانکداری الکترونیک در زیر شاخه‌ها و انواع مختلفی ارائه می‌شود که شامل: 1- بانکداری اینترنتی 2- بانکداری مبتنی بر تلفن همراه و فناوری‌های مرتبط با آن 3- بانکداری تلفنی 4- بانکداری مبتنی بر نمابر 5- بانکداری مبتنی بر دستگاههای خودپرداز 6- بانکداری مبتنی بر پایانه‌های فروش 7- بانکداری مبتنی بر شعبه‌های الکترونیکی کانال‌های بانکداری الکترونیک برای ارائه خدمات بانکداری الکترونیک کانال‌های متعددی وجود دارد که برخی از آنان عبارتند از: رایانه‌های شخصی، کمک پردازنده‌های شخصی، کیوسک، شبکه‌های مدیریت یافته، تلفن ثابت و همراه و ماشین‌های خودپرداز.
در روش شبکه‌های مدیریت یافته، بانک‌ها برای ارتباط با مشتریان خود از شبکه‌هایی که قبلاً ایجاد شده استفاده می‌کنند.
در روش اینترنت با رایانه‌های شخصی، بانک از طریق ایجاد یک پایگاه اینترنتی و معرفی آن به مشتریان، با آنها ارتباط متقابل برقرار کرده و ارائه خدمت می‌کند.
در روش بانکداری تلفنی، تلفن (اعم از تلفن ثابت و همراه) وسیله ارتباطی بانک با مشتریان خود بوده و از این طریق خدمات بانکی عرضه می‌شود.
با استفاده از ماشین‌های خودپرداز نیز بانک‌ها می‌توانند خدمات متنوعی از قبیل برداشت نقدی، سپرده‌گذاری، انتقال وجوه، پرداخت صورتحساب وغیره را به مشتریان خود ارائه دهند.
مزایای بانکداری الکترونیک مزایای بانکداری الکترونیک را می‌توان از دو جنبه مشتریان و موسسات مالی مورد توجه قرار داد.
از دید مشتریان می‌توان به صرفه‌جویی در هزینه‌ها، صرفه‌جویی در زمان و دسترسی به کانال‌های متعدد برای انجام عملیات بانکی نام برد.
از دید موسسات مالی می‌توان به ویژگی‌هایی چون ایجاد و افزایش شهرت بانک‌ها در ارائه نوآوری، حفظ مشتریان علیرغم تغییرات مکانی بانک‌ها، ایجاد فرصت برای جست‌وجوی مشتریان جدید در بازارهای هدف، گسترش محدوده جغرافیایی فعالیت و برقراری شرایط رقابت کامل را نام برد.
بر اساس تحقیقات مؤسسه Data Monitor مهم‌ترین مزایای بانکداری الکترونیک عبارتند از: تمرکز بر کانال‌های توزیع جدید، ارائه خدمات اصلاح شده به مشتریان و استفاده از راهبردهای تجارت الکترونیک.
البته مزایای بانکداری الکترونیک از دیدگاههای کوتاه‌مدت، میان مدت و بلندمدت نیز قابل بررسی است.
رقابت یکسان، نگهداری و جذب مشتری از جمله مزایای بانکداری الکترونیک در کوتاه‌مدت (کمتر از یکسال) هستند.
در میان‌مدت (کمتر از 18 ماه) مزایای بانکداری الکترونیک عبارتند از: یکپارچه‌سازی کانال‌های مختلف، مدیریت اطلاعات، گستردگی طیف مشتریان، هدایت مشتریان به سوی کانال‌های مناسب با ویژگی‌های مطلوب و کاهش هزینه‌ها.
کاهش هزینه پردازش معاملات، ارائه خدمات به مشتریان بازار هدف و ایجاد درآمد نیز از جمله مزایای بلندمدت بانکداری الکترونیک هستند.
بانکداری الکترونیک ؛ تیغ دولبه فرصت و تهدید استقرار بانکداری الکترونیک یکی از مسایل مهمی است که امروز از ضروریات صنعت نوین بانکداری به حساب می‌آید.
گسترش این روند برای بانک‌ها هم یک تهدید است و هم یک فرصت.
بانک‌هایی که در ارائه همگانی این گونه خدمات با شکست مواجه شوند در معرض خطر از دست دادن تعداد زیادی از مشتریان خود قرار خواهند گرفت و بانک‌هایی که با سرعت به‌سوی ارائه و ارتقا خدمات برخط (Online) می‌روند فرصت آن را خواهند داشت که مشتریان بیشتری جذب کنند، مناطق جغرافیایی وسیع‌تری را تحت پوشش قرار دهند و اعتبار خود را در رابطه با مشتریان افزایش دهند.
در بانک‌های پیشرو در خدمات بانکداری الکترونیک، کانال‌های مختلف بانکداری بـــا هم تلفیق و سیستم‌های جزیره‌ای یکپارچه می‌شود.
پس، مدیریت اطلاعات و مدیریت ارتباط با مشتریان بهبود می‌یابد و رضایت مشتریان، صرفه‌جویی در هزینه‌ها و تولید درآمد بیشتر برای بانک‌ها را به همراه خواهد داشت.
اما قبل از اینکه اقدام به ایجاد و پیاده‌سازی سیستم بــــانکداری الکترونیک شود، باید امکان‌پذیر بودن استقرار آن در شبکه بانکی مورد ارزیابی قرار گیرد، یعنی اطمینان داشته باشیم که پروژه در محیط‌های فنی، اقتصادی و مالی و نیروی انسانی می‌تواند فعالیت کند.
امکان‌پذیری فنی در رابطه با دردسترس بودن سخت‌افزارها، نرم‌افزارها و آگاهی از چگونگی توسعه سیستم بانکداری الکترونیک برای جوابگویی نیاز کاربران است.
پیاده‌سازی بانکداری الکترونیک در کشورهایی مانند کشور ما مستلزم وجود کلیه زمینه‌های فرهنگی و اقتصادی، سیاسی، تکنولوژیک و حتی آموزش به عنوان پیش نیاز می‌باشد.
درحالی که ضرورتاً کلیه خدمات نیز باید متناسب با ساختار سنتی و مدرن جامعه قانونی شوند تا سرمایه‌گذاری بر روی ایجاد این امکانات را توجیه نمایند و امکان موفقیت را افزایش دهد.
به منظور بررسی این پیش نیازها امکان‌سنجی ایجاد بانکداری الکترونیک از لحاظ فنی، اقتصادی و نیروی انسانی با کمک نیروهای متخصص در حوزه‌های فناوری اطلاعات در کنار کارشناسان اقتصادی و بانکی اقتصادی ضروری می‌باشد.
از سوی دیگر تردیدی نیست که یکی از ضروریات ورود به بازارهای جهانی و عضویت در سازمان‌هایی نظیر سازمان تجارت جهانی، داشتن نظام بانکی کارآمدی است که بتواند با دقت، سرعت و با تکنولوژی هم سطح با بانک‌های پیشرفته دنیا به این بازارها وارد شود و زمینه تجارت کارآمد را برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان داخلی فراهم سازد در کشورهای پیشرفته دنیا مذاکرات بین خریدار و فروشنده، سفارش خرید، تهیه بیمه‌نامه، انتقال پول به صورت الکترونیک و حمل و نقل کالا براساس درخواست‌های الکترونیک است.
در این راستا تهیه زیرساخت‌های فنی موردنیاز بانکداری الکترونیک از ارکان اصلی و لازمه تحقق این امر می‌باشد.
چالش بانکداری الکترونیک یاشار بهمند- حیلت‌نو اشاره: توسعه دسترسی به شبکه گسترده جهانی(اینترنت) انقلابی را در زمینه ارتباطات «یک به یک» و «یک به چند» در همه نقاط دنیا ایجاد کرده است.
به جرأت می‌توان گفت که جهان هیچگاه شاهد چنین شتابی برای استفاده از یک پدیده علمی نبوده است.\ دسترسی تعداد زیادی از مردم به شبکه جهانی اینترنت و گسترش ارتباطات الکترونیک بین افراد و سازمانهای مختلف از طریق دنیای مجازی، بستری مناسب برای برقراری مراودات تجاری و اقتصادی فراهم کرده است و تجارت و بانکداری الکترونیک را می‌توان از تبعات گسترش و نفوذ آن دانست.
با توجه به اهمیت موضوع بانکداری الکترونیک و روند صعودی رواج آن در ایران و جهان لازم دانستیم مروری سریع داشته باشیم بر مفاهیم اولیه در این عرصه از جمله نسبت تجارت الکترونیک و بانکداری الکترونیک.
جایگاه تجارت الکترونیک تجارت الکترونیک، عمده‌ترین دستاورد بکارگیری فناوری ارتباطات و اطلاعات (ICT) در زمینه‌های اقتصادی است.
استفاده از این فناوری موجب توسعه تجارت، تسهیل ارتباطات عوامل اقتصادی، فراهم کردن امکان فعالیت برای بنگاه‌های کوچک و متوسط، ارتقای بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی در زمان شده است.
فناوری ارتباطات و اطلاعات امکان افزایش قابلیت رقابت‌پذیری بنگاه‌ها را فراهم ساخته و همچنین به ایجاد مشاغل جدید منجر شده است.
بر اثر گسترش این فناوری، حجم تجارت الکترونیک در جهان روز به روز در حال رشد است.
طبق تحقیقات منتشر شده توسط موسسه فارستر پیش‌بینی شده بود طی سالهای 2006-2002 حجم تجارت الکترونیک به طور متوسط سالانه بیش از 58 درصد رشد کرده و از 2293 میلیارد دلار در سال 2002 به بیش از 12837 میلیارد دلار در سال 2006 بالغ شود.
تعریف تجارت الکترونیک برای تجارت الکترونیک به عنوان یکی از پدیده‌های بزرگ قرن 21 تعاریف مختلفی ارائه شده است که از جمله آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: هدایت ارتباطات کاری و معاملات بر روی شبکه‌ها از طریق رایانه؛ خرید و فروش کالاها و خدمات و انتقال سرمایه‌ها از طریق ارتباطات دیجیتالی؛ کاربرد وسایل الکترونیک برای تبلیغ، فروش، توزیع و پشتیبانی محصولات.
اما اتحادیه اروپا در سال 1997 آن را به این شکل تعریف کرد: تجارت الکترونیک بر پردازش و انتقال الکترونیک داده‌ها شامل متن، صدا و تصویر مبتنی است.
تجارت الکترونیک فعالیت‌های گوناگونی از قبیل مبادله الکترونیک کالاها و خدمات و تحویل فوری مطالب دیجیتالی و انتقال الکترونیک را در بر دارد.
تجارت الکترونیک که تا چندی قبل به تعداد معینی از شرکت‌ها محدود می‌شد در حال ورود به عصر جدیدی است که در آن تعداد زیادی مصرف کننده در شبکه حضور دارند.
به علاوه محتوای آن از حیطه مبادله داده‌های مربوط به سفارش دادن یا قبول سفارش فراتر رفته و فعالیت‌های عمده تجاری از قبیل تبلیغات، آگهی، مذاکرات، قراردادها و تسویه حساب‌ها را نیز در برگرفته است.
از مجموعه تعاریف ارائه شده فوق می‌توان نتیجه گرفت که زمینه‌های کاربرد تجارت الکترونیک بسیار گسترده‌تر از مبادله کالا و خدمات و وجوه است و در تعریف آن و تعیین سیاست‌های مورد نظر باید علاوه بر کاربردهای بالفعل به کاربردهای بالقوه آن نیز توجه داشت.
منبع:ایتنا