دانلود مقاله تاریخچه مسجد

حضرت ابراهیم به فرمان خدا، خانه کعبه را بنا نهاد تا موحدان و خداپرستان، عبادتگاههای در خور و شایسته داشته باشند.

بعدها صومعه ها کلیساها و کنیسه ها، مکان عبادت پیروان ادیان گوناگون بود.

در اسلام، پس از هجرت پیامبر به مدینه، اولین مسجد با همکاری مسلمانان ساخته شد.
نخستین مسجد را پیامبر در مدینه در کنار خانه خود ساخت.

زمین آن، خوابگاه شتران بود و پیغمبر آن را از صاحبش خرید و سپس خلفا و حاکمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن کوشیدند.
در صدر اسلام در هر شهر، یک مسجد داشت.

ولی از آنجا که برای بسیاری از مسلمانان، روزی پنج بار رفتن به مسجدهای دیگر کاری دشوار بود، از این رو، در کنار مسجد جامع شهر، مسجدهای دیگری در محله ها و حتی در روستاها ساخته شدند.

از زمان قدیم در هر مسجدی مناره یا مناره هایی برپا می شده است.

مناره ها، برج گونه هایی هستند که مؤذن از فراز آن اذان می گوید و مؤمنان را به برپایی نماز فرامی خواند.

مناره، نخستین بار در زمان امویان در سوریه ساخته شد.
مسجد ضرار : مسجدی بود که در کنار مسجد قبا، به وسیله گروهی از منافقان طایفه بنی غنم بن عوف ساخته شد که پیامبر با خراب کردن آن موافق بودند.

منافقان کوتاه شدن مسیر بیماران و کسانی که کارشان زیاد است را بهانه ای برای ساختن این مسجد بیان کردند.

این مسجد از روی حسادت و کینه، به عنوان مکانی برای دسیسه علیه اسلام بنا شده بود که پیامبر (ص) می فرمایند: «به این مسجد که مردمی ظالم آن را ساخته اند بروید و پس از ویران کردن، آن را آتش بزنید».

تاریخچه مسجد الاقصی
ایران صدا: در این برنامه حجت الاسلام شمس به معرفی تارخچه مسجد الاقصی می پردازند./گروه اندیشه و معارف اسلامی
مسجدالاقصی نام مسجدی است، که در بخش شرقی شهر بیت‌المقدس (اورشلیم) قرار دارد.

این مسجد در سال 710 میلادی ساخته شد.

مسلمانان نخست به سمت بیت المقدس نماز می‌خواندند.

این نام هم چنین در آیه اول سوره اسراء آمده‌است، که اشاره به معراج و سیر محمد از مسجدالحرام به مسجدالاقصی و از آ ن جا به آسمان دارد:
سبْحَنَ الَّذِى أَسرَى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ إِلى الْمَسجِدِ الاَقْصا الَّذِى بَرَکْنَا حَوْلَهُ لِنرِیَهُ مِنْ ءَایَتِنَا إِنَّهُ هُوَ السمِیعُ الْبَصِیرُ «منزّه است آن [خدایى‏] که بنده‏اش را شبانگاهى از مسجد الحرام به سوى مسجد الأقصى- که پیرامون آن را برکت داده‏ایم- سیر داد، تا از نشانه‏هاى خود به او بنمایانیم، که او همان شنواىبیناست.

مسجد الاقصی را باید یکی از مقدس ترین اماکن اسلامی برای مسلمانان جهان توصیف کرد.

این مسجد اولین قبله مسلمانان جایی که در دوران پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) ایشان به سوی این مسجد به اذن خداوند نماز بپا می داشتند و همچنین سومین حرم شریف پس از مسجد الحرام و مسجد النبی در مکه و مدینه است .

مسجد الاقصی به گواه تاریخ نویسان دومین مسجد ساخته شده بر روی زمین پس از بیت الله الحرام محسوب می شود.

نقل است که حضرت آدم (علیه السلام) آنرا ساخته وزیر بنای آنرا چهل سال پس از ساختن بیت الله الحرام بنا به دستور خداوند نهاده است.

بنابراین صرف نظر از اعتقادات دینی ما مسلمانان ، قدمت ساخت این مسجد به بیش از یکهزار سال نیز سبب توجه جهانی به این مسجد خواهد بود.

در قرآن مجید آمده است سبحان الذی اسرى بعبده لیلاً من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى الذی بارکنا حوله لنریه من آیاتنا إنه هو السمیع البصیر.
مسجدالاقصی نام مسجدی است، که در بخش شرقی شهر بیت‌المقدس (اورشلیم) قرار دارد.

این نام هم چنین در آیه اول سوره اسراء آمده‌است، که اشاره به معراج و سیر محمد از مسجدالحرام به مسجدالاقصی و از آ ن جا به آسمان دارد: "سبْحَنَ الَّذِى أَسرَى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ إِلى الْمَسجِدِ الاَقْصا الَّذِى بَرَکْنَا حَوْلَهُ لِنرِیَهُ مِنْ ءَایَتِنَا إِنَّهُ هُوَ السمِیعُ الْبَصِیرُ" «منزّه است آن [خدایى‏] که بنده‏اش را شبانگاهى از مسجد الحرام به سوى مسجد الأقصى- که پیرامون آن را برکت داده‏ایم- سیر داد، تا از نشانه‏هاى خود به او بنمایانیم، که او همان شنواىبیناست.

مسجد الاقصی را باید یکی از مقدس ترین اماکن اسلامی برای مسلمانان جهان توصیف کرد.

نقل است که " حضرت آدم (علیه السلام) آنرا ساخته وزیر بنای آنرا چهل سال پس از ساختن بیت الله الحرام بنا به دستور خداوند نهاده است.

در قرآن مجید آمده است " سبحان الذی اسرى بعبده لیلاً من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى الذی بارکنا حوله لنریه من آیاتنا إنه هو السمیع البصیر".

تاریخچه مسجد النبی : از آغاز تأسیس تا سال 87 هجری مدینه منوره و مسجدالنبی(ص) سال سیزدهم بعثت بود که حدود 75 نفر از انصار در عقبه منی با رسول خدا - صلی اللَّه علیه و آله و سلم - بیعت نموده 1 و سپس به مدینه منوّره بازگشتند.

نزدیک به سه ماه از این قضیه تاریخی گذشته بود که آنان و گروهی دیگر از مهاجران بسیاری از روزها، صبحگاهان به خارج مدینه می آمدند و در انتظار آن حضرت می نشستند، سرانجام روز دوشنبه 18 ربیع الاوّل فرا رسید، طبق معمول بامداد آن روز نیز به خارج مدینه رهسپار شدند و در آنجا تا نزدیکی های ظهر، چشم به راه نشستند امّا خبری نشد.

تا اینکه ظهر آن روز رسول گرامی اسلام از طریق ذوالحلیفه وارد مدینه شدند و خبر به مردم مدینه رسید، زن و مرد، کوچک و بزرگ در نزدیکی مسجد قبا به استقبال آن حضرت شتافتند، همگی در نهایت خرسندی و شادمانی به یکدیگر تبریک می گفتند و این شعر را با همدیگر می خواندند: طَلَع البَدْرُ عَلَیْنا مِنْ ثَنیّات الوداع 3 وَجَبَ الشکُر علینا ما دَعالِلّهِ داعٍ 4 در آن هنگام ابوبکر جهت عرض خیرمقدم، خدمت رسول خدا - صلی اللَّه علیه و آله و سلم - آمده، گفت: مردم مدینه مشتاقانه منتظر قدوم شمایند.

پیامبر - ص - فرمود در انتظار برادرم علیّ بن ابی طالب - علیه السلام - هستم.

آن حضرت 15 روز در قبا توقف کرد تا علی - علیه السلام - به همراه همسرش فاطمه زهرا - سلام اللَّه علیها - به آن حضرت ملحق شدند.

در این مدت، مسجد قبا را تأسیس کرد و در ضمن خانه های مدینه از بت و بت پرستی پاکسازی گشت،5 سپس رسول خدا - ص - سوار بر مرکب عازم ناحیه بالای مدینه منطقه بنوعمرو بن عوف شده و در آنجا مسکن اختیار نمود.

انس بن مالک گوید: رسول خدا - ص - به همراه بعضی، چهارده شب در آنجا اقامت گزیدند، در این ایّام بود که به دنبال گروهی از قبیله بنی نجار فرستادند و آنان را به نزد خود فراخواندند آنها هم بلافاصله با شمشیرهای برهنه به اقامتگاه آن حضرت آمده، در خدمتشان حضور یافتند.

انس ادامه می دهد: رسول خدا - ص - را دیدم سوار بر مرکب و ابوبکر با گروهی از بنی نجار در کنارش ایستاده و به سوی قبیله بنی نجار حرکت کردند تا به خانه ابو ایّوب انصاری - ره - رسیدند،7 حضرت بعد از نزول اجلال این آیه شریفه را خواندند: «ربّ انزلنی منزلاً مبارکاً و أنت خیر المنزلین».

ابن اسحاق می گوید: رسول خدا - ص - در خانه ابوایّوب انصاری بود تا مسجد و خانه اش ساخته شد و سپس به خانه خود در جوار مسجد منتقل گردید.

کوشش رسول خدا - ص - جهت ساختن مسجدالنبی - ص - رسول خدا - صلی اللَّه علیه و آله و سلم - خطاب به گروهی از بنی نجار فرمودند: این مکان را بهمراه آنچه دارد ارزش یابی و قیمت گذاری کنید تا جهت بنای مسجد خریداری شود، بنی نجار گفتند: به خدا قسم چیزی نخواهیم گرفت؛ زیرا شما زمین را برای خدا می خواهید.

در آن زمین نخل خرما، قبر عدّه ای از مشرکین و ساختمان مخروبه ای وجود داشت که به همین جهت در اطراف آن دیواری کشیده شده بود.

بعد از جلب رضایت قبیله بنی نجار، پیامبر عظیم الشأن دستور داد: درختها را قطع کردند و قبرها را بهمراه ساختمان مخروبه صاف و هموار نمودند، و برای ساختن مسجد آماده ساختند.

سخن نزدیکتر به واقع اینکه: رسول خدا - ص - أسعد بن زراره 10 را نزد خود خواسته و فرمودند: زمین متصل به مسجدی را که در آن نماز می خوانیم بخرید تا مسجد مناسبی را بنا کنیم.

أسعد بن زراره عرض کرد: ای رسول خدا!

این سرزمین متعلق به دو یتیم به نام «سهل» و «سهیل» فرزندان رافع بن عمر و بن نجّار، است که مسئولیت و سرپرستی آن دو، به عهده من است و شما می توانید در این زمین مسجد را بنا کنید.

رسول خدا - ص - فرمودند: «حتماً باید قیمت زمین را بگیرید».

لذا پس از ارزش یابی قیمت زمین را به یتیمان پرداخت نمودند11 و سپس آن را تصرف کردند.

پیامبر گرامی اسلام - ص - به همراه دیگر اصحاب - که در بنا و ساختن مسجد دست اندرکار بودند - ابتدا پایه های مسجد را از سنگ چیده، سپس دیوارهای آن را با خشت های خامی که مسلمانان طبق دستور آن حضرت فراهم کرده بودند، ساختند، ستونهایش را از تنه های درخت خرما قرار داده بودند و قسمتی از سقفش را با شاخه های نخل خرما پوشاندند و بخش زیادی از سقف آن بدون پوشش ماند.

نورالدین سمهودی نقل می کند که پیامبر اکرم - ص - هنگام ساختن مسجد چنین زمزمه می کرد: اللّهم لاخیر اِلّا خیر الآخره فارحم الأنصار و المهاجره14 و نیز گفته است که امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - با مهاجرین و انصار در کنار رسول خدا - ص - مشغول کار بود و این رجز را می خواند: لایستوی من یعمر المساجد یدأب فیها قائماً و قاعد و من یری عن الغبار حائذاً15 وضعیت هندسی ساختمان مسجد النبی در آن روز بدین صورت بود که: مقدار سه ذراع 16 از دیوار به وسیله سنگ و بقیه آن با خشت خام بنا گردید، و چنانکه گفته شد: سقف مسجد از شاخه های نخل خرما بود و این شاخه ها بگونه ای به همدیگر چسبیده و در کنار هم چیده شده بود که آفتاب به داخل نفوذ نمی کرد.

ولیکن چنان نبود که از نفوذ آب باران جلوگیری کند، لذا بعد از مدتی، وقتی باران باریدن گرفت آب به داخل مسجد چکّه کرد، و برای مسلمانان مشکلاتی را بوجود آورد که بناچار سقف را گِلکاری نمودند.

مراغی از ابن نجار نقل می کند: از رسول خدا - صلی اللَّه علیه و آله و سلم - در مورد کیفیّت و چگونگی ساختمان مسجد سئوال کردند، فرمود: «عریشی کعریش موسی، خشیبات، والأمر أعجل من ذلک».

«مسجد من سایبانی همانند سایبان موسی - علیه السلام - است که چوبهایی بهمراه داشت، (او سپس فرمود:) مرگ و اجل با سرعت تمام به سراغ انسان خواهد آمد».

دورانی از عمر مسجد نگذشته بود که یاران پیامبر اکرم - ص - پیشنهاد کردند مسجد را گسترش دهند و گفتند چنانچه آن حضرت موافق باشند ساختمانی محکم تر بسازند، که رسول خدا - ص - همان جواب را تکرار فرمودند.

ارتفاع و بلندی دیوار مسجد به اندازه قد یک نفر می شد،19 هنگامی که خورشید بالا می آمد، طول سایه دیوار به اندازه یک ذراع (دو قدم) می شد و نماز ظهر توسط مسلمانان اقامه می گردید و آنگاه که به دو ذراع می رسید نماز عصر می خواندند.

نماز رسول خدا و مسلمانان به سوی بیت المقدس برگزار می شد زیرا از قبله مسجدالنبی از ابتدای تأسیس تا مدت یکسال و أندی به سوی بیت المقدس بود، همانطوری که رسول اکرم - صلی اللَّه علیه و آله و سلم - قبل از هجرت در مکّه به سوی بیت المقدس نماز می گزارد.

مساحت مسجدالنبی - ص - در اولین مرحله استاد محمد حسین هیکل می نویسد:20 مساحت مسجدالنبی در اولین مرحله عبارت است از 35 متر طول و 30 متر عرض که در مجموع چنین می شود: 1050 = 30*35 در این مرحله، بخشی از مسجد جهت سکونت فقرا اختصاص داده شد، آنان مورد توجه رسول خدا - ص - بودند، و مسلمانان دیگر برای آنان غذا می آوردند، آنها در وقت نماز اولین صف را تشکیل می دادند و در میدان جهاد از پیشتازان بودند.

اینان بعد از مدتی به «اصحاب صفّه»21 معروف شدند.

جایگاه اصحاب صُفَّه تا امروز همچنان باقی است که سادات و اشراف و بزرگان در این مکان می نشینند و عبادت می کنند.

ندای اذان از مسجدالنبی - ص - پس از سپری شدن کارهای ساختمانی مسجد، ندای ملکوتی اذان توسط وحی مقرر و اعلام گردید، و وقت نمازها بوسیله اذان معلوم می شد.

یعقوبی می نویسد: دوران آغاز و صدر اسلام مؤذّن مسجدالنبی «بلال حبشی» بود و گاهی نیز «ابن ام مکتوم» اذان می گفت، بدین صورت که هرکدام زودتر در نماز حضور پیدا می کردند اذان را او و اقامه را دیگری می گفت.

تغییر و تعیین قبله مسجدالنبی - ص - توسط پیامبر- ص - سال دوّم هجرت - نیمه ماه رجب، بعد از غزوه بدر اولی بود که - خدای سبحان اراده کرد تا قبله گاه مسلمانان را از جانب بیت المقدس به سوی کعبه تغییر دهد.

اینجا بود که این آیه را به رسول خدا ناز نمود: «قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبله ترضیها فولّ وجهک شطر المسجد الحرام، و حیث ماکنتم فولوا وجوهکم شطره...».

ما صورت تو را که به سوی آسمان نگاه می کنی - و در انتظار فرمان ما برای تعیین قبله نهایی هستی - می بینیم و اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی بازمی گردانیم، پس روی خود را به جانب مسجدالحرام کن، و در هرکجا بودید صورت خود را به جانب آن گردانید».

رسول گرامی اسلام پس از 17 ماه نماز به جانب بیت المقدس، وقتی خواست قبله مسجدالنبی را تغییر دهد به گروهی از اصحاب خود دستور داد در زوایای مسجد بایستند تا جهت قبله را به سوی مسجدالحرام مشخص کند.

در این هنگام جبرائیل نازل شد و با قدرت الهی تمام موانعی را که جلو چشم رسول اللَّه - صلی اللَّه علیه و آله و سلم - قرار داشت برطرف ساخت، و سپس عرض کرد: ای رسول خدا!

قبله را در جای خود قرار ده - پیامبر - ص - با دیدن کعبه معظّمه، قبله را در مسجد خود بدان سو تأسیس نمود بطوری که قبله مسجد در مقابل ناودان کعبه واقع شد.

آنگاه جبرائیل عرض کرد: درست قبله در جای خود قرار دارد.

بعد از پایان یافتن قبله مسجد، جبرائیل با اذن خداوند - متعال - هرآنچه در مقابل چشم رسول خدا - ص - جهت دیدن کعبه معظّمه محو شده بود به جای خود برگرداند.

بدین ترتیب درب جنوبی مسجد بسته شد و قبله و محراب در جای آن قرار گرفت که روبروی ناودان کعبه واقع شده است.

بازسازی و گسترش مسجدالنبی - ص - به دست مبارک رسول خدا- ص - سال از ساختن بنای مسجدالنبی گذشت.

در سال هفتم هجری غزوه «خیبر» پیش آمد، رسول گرامی اسلام به همراه مسلمانان در نبرد با یهود در قلعه های خیبر به پیروزی رسیدند، پس از آن مدینه منوره یکپارچه در اختیار رسول خدا - ص - قرار گرفت و هر روز بر جمعیت مسلمانان افزوده می شد و عده ای بدانجا هجرت می کردند.

به همین جهت اصحاب و یاران پیامبر - ص - پیشنهاد بازسازی و توسعه مسجد را نمودند، حضرت با طرح آنان موافقت نمود، که به فرمایش امام صادق - علیه السلام -: رسول خدا - ص - در مرتبه دوّم، مسجد را توسعه دادند و آن را از ناحیه طول و عرض - هر کدام - به 100 ذرع رسانیدند.

در این مرحله شکل و چهار چوبه مسجد تغییر کرد؛ یعنی طول هر ضلع به صد متر رسید و بصورت مربّع درآمد.

و در روایت دیگر آمده است: که به صورت مربعی درآمد که هر ضلع آن 50 متر شد.

البته شکل اصلی آن تغییری نکرد، زیرا در مرحله اوّل که از سنگ و خشت خام و تنه درخت خرما و شاخه های آن تشکیل شده بود در مرحله بعد نیز از همین مواد و وسائل استفاده شد، لیکن نحوه چیدن دیوارها تغییر کرد بدین نحو: که خشت ها را بصورت جفت درکنار یکدیگر و سپس هر دو را مخالف دوتای دیگر - عمودی و افقی - قرار دادند.

مراغی از ابن زباله نقل می کند که: رسول خدا - صلی اللَّه علیه و آله و سلم - تصمیم بر آن داشت که در قسمت قبله مقداری به مسجد اضافه کند، که با رحلتش، این تصمیم عملی نگردید.

وی در استدلال برای سخن خود می گوید: زیرا روزی رسول خدا - ص - در محل اقامه نماز خود ایستاده بود که با دست مبارکش اشاره به دیوار سمت قبله نموده و فرمود: «لوزدنا فیمسجدنا» از این جمله چنین برمی آید، که حضرت آرزو می کرد مسجد را از جانب قبله توسعه دهد.

توسعه مسجدالنبی - ص - در سال شانزدهم هجری عمر بن خطاب در زمان خلافت خود (در سال 16 هجری) درصدد برآمد که مسجدالنبی را از طرف قبله توسعه دهد، از این رو تصمیم گرفت خانه عباس بن عبدالمطلب را که در سمت قبله مسجد واقع شده بود خریده، به همراه خانه خودش به مسجد ضمیمه نماید که عباس در آن روزها با فروش خانه اش موافقت نکرد.

لیکن پس از مدتی خودش آن را به مسلمانان هدیه نمود و خانه او و قسمتی از خانه جعفر بن ابی طالب در توسعه، جزء مسجدالنبی شد.

و در این هنگام ستونهای چهارگوشه آن در کنار خانه مروان بن حکم قرار گرفت و در نتیجه، از قسمت جنوبی 5 متر به مسجد اضافه شد که محلّ محراب به جلوتر منتقل گردید.

همچنین از قسمت غربی 5 متر و در قسمت شمالی 15 متر توسعه یافت.

و از آنجا که خانه همسران رسول خدا - ص - در بخش شرقی مسجدالنبی قرار گرفته بود و بعد از رحلت آن حضرت همچنان در آنجا زندگی می کردند، و از همه مهمتر مدفن مبارک پیامبر - ص - و از سویی قبر ابی بکر در آن قسمت در منزل عایشه واقع بود، در قسمت شرقی مسجدالنبی تغییر حاصل نشده و همچنان باقی ماند.

در این مرحله از توسعه، خانه ابوبکر که در ناحیه غربی بود، در داخل مسجدالنبی قرار گرفت.

گفته شده: که حفصه دختر عمر خانه ابوبکر را - که در ضلع غربی بوده، و وی در زمان زندگیش نیازمند گشته بود - به /4000 درهم خرید که در دو مرحله (مقداری در زمان عمر و باقیمانده آن در زمان عثمان) ملحق به مسجدالنبی گردید.

با همه این تغییر و تحول، در ساختمان مسجدالنبی تغییر زیادی حاصل نشد؛ زیرا پایه ها همانند سابق سنگچین و قسمت بالای دیوار با خشت خام چیده شد.

ستونهای مسجد از تنه نخل خرما و سقف آن از شاخه های نخل بود.

فقط جهت استحکام از پایه های بیشتری استفاده گردید.

و تعداد دربهای ورودی آن به 6 عدد رسید.

بازسازی مسجدالنبی - ص - در زمان خلافت عثمان - مرحله چهارم - در سال 24 هجری که عثمان به خلافت رسید، مردم پیشنهاد توسعه مسجدالنبی را به او دادند و در این زمینه با او صحبت کردند و از کمبود جا در مسجد شکوه نمودند.

در پی آن اظهار ناراحتی‏ها، عثمان با بزرگان از اصحاب، مشورت کرد، که آنان جهت تخریب و بازسازی مسجد اتفاق نمودند، آنگاه عثمان مردم را دعوت نمود و بر فراز منبر رفت، بعد از حمد و ثنای الهی چنین اظهار نمود: «ای مردم تصمیم گرفته‏ام، مسجدالنبی را خراب کنم و آن را توسعه دهم، شنیدم رسول خدا - ص - فرمود: هرکس مسجدی را برای خدا بسازد، خداوند - منّان - در بهشت خانه‏ای برای او بنا خواهد نمود.30 «عمر بن خطاب» قبل از من این مسجد را توسعه داد، ولیکن امروز برای این جمعیت مکان بیشتری لازم است.

من با خبرگان از اصحاب رسول خدا - ص - مشورت کردم، همه آنها بر خرابی و بازسازی و توسعه مسجدالنبی اتّفاق نمودند.31 مردم سخنان عثمان را تأیید و تحسین کردند و برای او دعا نمودند.

بنابراین عثمان مسجدالنبی را تخریب کرده، در ضلع جنوبی و غربی، هرکدام 5 متر اضافه نمود مانند آنچه در زمان عمر انجام گرفته بود.

گرچه در ضلع شمالی، مقدار توسعه از زمان عمر کمتر شد ولیکن در مجموع نزدیک به دو برابر زمان عمر بر مساحت مسجد افزوده شد.

در این مرحله از توسعه، ساختمان مسجدالنبی وضع و کیفیت بهتری پیدا کرد.

زیرا در این بازسازی پایه دیوارهای مسجد را از سنگهای زیبا و حکاکی شده، با استفاده از آهک و گچ بنا نهاده و پایه‏های وسط را از سنگهای سوراخ شده قرار دادند که در داخل سوراخها آهن و سپس اطراف آن را سرب ریختند، سقف مسجد را از چوبهای مخصوصی بنام ساج پوشاندند، لذا نسبت به سابق از استحکام بهتر و بیشتری برخوردار گشت.

این بار نیز در ناحیه شرق مسجد هیچگونه تغییر و توسعه‏ای حاصل نگردید، چرا که خانه‏های همسران رسول خدا - ص - همچنان باقی بود، و بعضی از همسران آن حضرت در آنجا سکونت داشتند.

که نزدیکترین این خانه‏ها، خانه عایشه بود و در اطاق او رسول خدا - ص - و ابوبکر و عمر دفن شده بودند.

توسعه و زیادی زمان عثمان تا سال 87 هجری باقی ماند، که تغییر محسوسی نکرد.

پس می‏توان مساحت مسجدالنبی را به متر مربع در چهار مرحله به ترتیب ذکر کرد: 1 - مرحله اوّلیه - سال اوّل هجرت - 1050=30*35 2 - مرحله دوم - سال هفتم هجرت - 2433=33/49*33/49 3 - مرحله سوم - سال 16 هجرت - 4875=75*65 4 - مرحله چهارم - سال 24 هجرت - 5950=70*85 تاریخچه مسجد جامع غدیر خم تهران مسجد خانه و حرم رسول خدا مرکز اشاعه دین، مظهر قرآن کریم، عظیم ترین پایگاه فرهنگی و مهمترین سنگر انقلاب است.

پیامبر گرامی اسلام (ص) حرکت بی بدیل و جهانی خویش را با پی نهادن مسجد آغاز نمود و نطفه انقلاب اسلامی ایران نیز از مساجد شروع گردید و در آن تکامل یافت و پیروز شد و بدان ادامه خواهد داشت.

رسالت و وظایف مساجد را می توان به دو نوع تقسیم نمود: 1- وظایف ذاتی مساجد که همان عبادت، دعا، ذکر و یاد خدا است اما از آنجا که عبادت و بندگی خدا فرع بر معرفت و شناخت او و به تبع آشنایی با احکام دین و فرامین الهی صورت می گیرد قهراً فعالیت هایی که به بالا بردن معرفت انسان و تقویت بنیه ایمانی آنها کمک کند نیز به عنوان مقدمه ای برای عبادت و بندگی در همین وظایف ذاتی جای می گیرند.

به تعبیر دیگر علاوه بر امور عبادی، آموزش معارف دینی و احکام الهی و تبلیغ و ترویج ارزش های دینی و در یک کلام فعالیت های فرهنگی و تبلیغی که در راستای تقویت بنیه بندگی و عبودیت خداست نیز جزء فعالیت های ذاتی مساجد تعریف می شود.

2- وظایف جانبی مساجد از آنجا که در نگاه مکتبی شیعه، دین و دنیا و سیاست و دیانت و زندگی مادی و معنوی انسان ها از یکدیگر جدا نبوده و به نوعی به هم آمیخته اند مساجد نمی توانند نسبت به شئونات مختلف زندگی مادی مردم بی تفاوت باشند بلکه باید متناسب با شرایط و نیاز جامعه به عرصه های دیگر زندگی مردم نیز ورود داشته باشند.

از این رو مسجد در طول تاریخ نه تنها محلی برای عبادت و مناجات با خداوند بشمار می رود بلکه پایگاه تصمیم گیری های مهم سیاسی، اقتصادی، نظامی و مرکز نشر معارف دین و کانون تربیت انسان های متعهد و جایگاه حل معضلات گوناگون امت اسلامی محسوب می گردد.

نقش بسیار مهم و برجسته مسجد به عنوان مرکز فعالیت های مردمی در پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن به عنوان پایگاه امداد رسانی به مردم آسیب دیده در حوادث طبیعی نظیر سیل، زلزله و جنگ تحمیلی اهمیت آن را برای همگان روشن می سازد.

مسجد به عنوان جایگاه تجمع امت اسلامی و کانون اشاعه فرهنگ ناب محمدی باید بتواند نقش مرکز تعلیم و تربیت جوانان و محل پرورش استعدادهای نوجوانان و پناهگاهی امن و محکم در برابر تهاجمات فرهنگی، عقیدتی، سیاسی، دشمنان اسلام باشد.

بنابراین بر دلباختگان اسلام و شیفتگان راه پیامبر(ص) و رهروان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و فرزندان معنوی امام خمینی (قدس سره ) و پیروان مقام معظم رهبری (مد ظله) و ائمه محترم جماعات لازم است که تمام تلاش خویش را در جهت احیای نقش مساجد در زمینه های معنوی، تربیتی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بکار گیرند.

تاریخچه مسجد: مسجد جامع غدیر خم که تا سال 83 به نام مسجد جامع ضرابخانه نامیده می شد در محله ضرابخانه خیابان پاسداران، خیابان شهید کشوری (نگارستان هشتم)، خیابان مسجد واقع است.

این مسجد در سال 1350 با زیر بنای پانصد متر مربع ساخته شد ودر اوائل سال 1357 با مساعی امام جماعت محترم مسجد حضرت آیت الله حاج سید جلال مجد هاشمی و همت نمازگزاران و افراد خیر محل با زیر بنای بیش از دو هزار متر مربع بطور کلی تجدید بنا گردید، که شامل شبستان بزرگ، دو طبقه ساختمان و زیر زمین جهت استقرار کتابخانه،کلاس های قرآن وامور فرهنگی و دفتر می باشد.

در سال 1380 جهت افزایش فضای شبستان مسجد و گسترش فعالیت های فرهنگی بنای مسجد در چند فاز تجدید بنا شد و طی نقشه ایی جامع قسمتهای زیر در مسجد پیش بینی شد: 1- کتابخانه با دو سالن قرائت برادران و خواهران 2- سالن کنفرانس 3- سالن ویژه مراسم 4- توسعه شبستان مردانه 5- ایجاد شبستان زنانه در طبقه دوم 6- صندوق قرض الحسنه امام جماعت مسجد حضرت آیت الله سید جلال مجد هاشمی 7- کلاس های آموزشی برای واحد قرآن و عترت 8- اتاق هایی جهت بسیج برادران و خواهران 9- دفتر مسجد 10- دفتر امام جماعت 11- محل سکونت خدام و … برنامه های مسجد: این مسجد در طول سال با اقامه نماز جماعت در سه وقت صبح، ظهر و عصر، مغرب وعشاء توسط امام جماعت محترم جزء فعال ترین مساجد تهران است و در طول سال در حدود300 روز برنامه سخنرانی و مداحی به مناسبت های مذهبی و انقلابی در مسجد برقرار است.

همچنین مسجد در تمام مناسبتهای ولادت معصومین برنامه ویژه ای شامل برگزاری مسابقات فرهنگی، سخنرانی، مداحی، پذیرایی و اهدای جوایز ترتیب می دهد و در تمام مناسبت های شهادت ائمه نیز حرکت دسته عزاداری در سطح منطقه، سخنرانی، مداحی و اطعام را برگزارمی نماید.

مشروح برنامه های عبادی مسجد جامع غدیر خم عبارت است از: برنامه نماز صبح: برنامه مسجد از نماز جماعت صبح تا طلوع آفتاب ادامه دارد و بعد از قرائت زیارت عاشورای غیر معروفه ودعای ماثوره روز دعاهای هفتگی به شرح زیر قرائت می شود: شنبه ها زیارت آل یاسین یکشنبه ها زیارت حضرت صاحب الامر دوشنبه ها مناجات حضرت امیر در مسجد کوفه سه شنبه ها دعای یستشیر یا دعای مجیر یا دعای عدیله چهارشنبه ها زیارت جامعه کبیره پنجشنبه ها حدیث شریف کساء جمعه ها دعای ندبه برنامه نماز جماعت ظهر و عصر: اقامه نماز ظهر و بیان احکام و حدیث بین دو نماز.

برنامه نماز مغرب و عشاء: برنامه مسجد بین دو نماز شامل نماز غفیله و قرائت یک صفحه از قرآن کریم می باشد.

هر شب پس از اقامه نماز عشاء سخنرانی توسط امام جماعت محترم ایراد می گردد و به مناسبتهای اسلامی و انقلابی برنامه های ویژه ای شامل سخنرانی و مداحی و تواشیح و مسابقات فرهنگی و اعطای هدیه به همنامان معصومین (ع) برگزار می گردد.

شب های چهارشنبه دعای توسل و شب های جمعه دعای کمیل توسط امام جماعت محترم قرائت می گردد.

مراسم ختم و یادبود مؤمنین نیز در دو نوبت بعد از ظهرها در مسجد برگزار می شود.

برنامه اطعام در مسجد نیز شامل صرف صبحانه صبح های جمعه، نهار و شام در ایام محرم و مناسبت های خاص می باشد که بر حسب تقبل بانی اطعام صورت می گیرد.

همچنین برنامه قرائت قرآن کریم و بیان احکام و حدیث ویژه خواهران گرامی پنج شنبه ها از ساعت 9 صبح تا اذان ظهر برقرار می باشد.

بنای فعلی مسجد جامع ساوه مسجد جامع در جنوب شهر ساوه واقع گردیده و آخرین واحد ساختمانی داخل باروی جنوبی شهر به حساب می آید.بنای این مسجد را که در حال حاضر به عنوان بنایی منفرد مشخص است باید بخشی از یک مجموعه معماری شامل بناهای مذهبی، فرهنگی واقتصادی به شمار آورد که بی تردید بایستی آثار خرابه های سایر بخش ها را در کنار واطراف مسجد در دل خاک جستجو کرد.بنایی با این شکوه وعظمت هرگز نمی توانسته بدون پیوستگی وارتباط با بناهای همجوار خود همچون راسته بازار، کاروانسراها، حمام وآب انبار به حیات اجتماعی وفرهنگی خود ادامه دهد.

نقشه فعلی مسجد،مربع مستطیل، به ابعاد68×86 متر که دارای یک ورودی رو به شمال و ورودی دیگر رو به غرب است.زمان ساخت و شالودۀ اولیه این بنا تاکنون توسطژوهشگران ومحققین روشن نگردیده و بیشتر سعی شده از استفاده از روشهای مقایشه وتطبیق این بنا با سایر بناها ومساجد جامع ایران آن را تاریخ نگاری نمایند، به همین علت مهندس محمد مهریار در مقاله«سیر تحول معماری در مسجد جامع ساوه» در باب تاریخ مسجد می گوید:«معرفی هویت وقدمت مسجد جامع ساوه موکول به کاوش های باستان شناسی در باغ شمال مسجد وتکمیل اطلاعات از طرح معماری کامل آن است.لیکن با توجه به مشخصات معماری جبهه جنوبی وبخش هایی از جبهه شرقی وغربی این بنا بی آن که قدمت آن مد نظر باشدچنین بر می آید که طرح وساخت وساز بنای اولیه مسجد جامع ساوه بومی است واز لحاظ نسبت فضاهای پر به خالی آن که معادل یک بر دو است و همچنین شکل عمومی طرح بخش های موجود آن با بنای مکشوفه دهانه غلامان[قدمت این بنا را به نیمه هزاره اول نسبت داده اند.]قابل مقایسه به نظر می رسد،با این تفاوت که تعداد اندازه های هر ناو رو به حیاط مرکزی در مسجد جامع ساوه سه فرش انداز ودر بنای دهانه غلامان دو فرش انداز است» و در جای دیگر این مسجد را با قدیمی ترین مساجد اولیه در ایران یعنی تاریخانه ومسجد اولیه شوش وجامع عتیق یزد مقایسه می نماید.بنابراین زمان ساخت مسجد جامع ساوه همچنان با ابهاماتی روبرو است.اما بر اساس شواهد وظواهر موجود در این بنا می توان نتیجه گرفت که طرح اولیه وساخت وساز قضای عمومی این مسجد مشتمل بر شبستان های طویلی بوده که در اطراف حیاط مرکزی به طور یکپارچه ساخته شده است وخمیر مایه اصلی مصالح به کار رفته در این مجموعه شبستان ها که پیرامون حیاط مرکزی ساخته شده گل جبه وخشت خام است.به استناد پایه های اصلی باقیمانده از بخش های شبستان جبهه غربی که در کنار ایوان غربی قابل رؤیت است ستون ها وپایه ها را با گل جبه بالاآورده و برای استحکام یک ردیف خشت ودر لابلای گل جبه به کار برده اند وبا استفاده از همین گل چینه وخشت پایه ستون ها را تا حد مناسب بالا آورده و سپس طاق بندی را با یک ردیف یا دو ردیف خشت به انجام رسانده اند که این طاق های هلالی شکل خشتی از نوع قدیمی ترین طاق های خشتی مربوط به مبادی اولیه اسلامی می باشد که خود ریشه در گذشته معماری این مرز وبوم دارد.

وضعیت حالیه مسجد در جبهه شمالی اما آنچه در قسمت شمالی مسجد قابل رؤیت است شامل دو ردیف ستون و الحاقات آن است که در مجموع حدود بیست ستون را در بر می گیرد.ابعاد این ستون ها 70/1×20/2 متر طول وعرض و ارتفاعی معادل 5/1 تا 2 متر می باشد باقیمانده آثار این شبستان در زیر خاک های انارستان شمال مسجد مدفون است.این شبستان بر اثر حفاری وخاکبرداری سالهای قبل از انقلاب اسلامی از زیر خاک پدیدار گردیده ودر همین بین یک کف آجری به طول حدود ده متر وعرض 3 متر پیدا شده که احتمالاَ راهی بوده که بخش های شمالی وجنوبی مسجد را به هم متصل می ساخته است.این گذرگاه به دلیل کم عرض بودن وقرینه نبودن با حیاط مسجد نمی تواند یک گذرگاه اصلی باشد.

ایوان غربی در ضلع غربی مسجد نیز ایوان عظیمی قرار دارد که از نظر تاریخ بنا وساخت وساز آن بسیارجالب توجه است.این ایوان از حیث ارتفاع وعمق ودهانه، از حجیم ترین ایوان های مساجد ایران محسوب می گردد.در گزارش ارایه شده از سوی محمد مهریار در اولین کنگرۀ تاریخ معماری وشهر سازی ایران راجع به این ایوان چنین آمده است:" احداث ایوان غربی را می توان عظیم ترین ساخت وساز قرن هشتم هجری در نظر گرفت.این طرح با حذف پوشش خشتی سه ناو که در میان جبهه غربی حیاط مسجد جای داشتند همراه بوده است.در این راه در ردیف از پایه های خشتی-چینه ای در طول سه فرش انداز بر چیده شده ودر هر یک از دوسمت جنوبی وشمال ایوان غربی ضمن حفظ یک ردیف ستون خشتی چینه ای وقوس خشتی میان پایه ها استحکام بخشی شده ودر هماهنگی با باقیمانده های فضای شبستان غربی برای تحمل با پوشش رفیع ووسیع ایوان آماده سازی شده است...

"