دانلود مقاله معارف

کتاب حاضر مشتمل بر دوازده جلسه سخنرانی متفکر شهید استاد مرتضی مطهری‏ پیرامون فلسفه اخلاق و دارای دو بخش است بخش اول که قسمت اعظم‏ کتاب را تشکیل می‏دهد متشکل از نه سخنرانی استاد در سال 1351 شمسی در مسجد ارک ( تهران ) می‏باشد که البته در اصل ده سخنرانی بوده و متاسفانه‏ نوار سخنرانی اول در دست نیست ، ولی این امر لطمه ای به بحث وارد نمی‏کند زیرا در جلسه دوم ، استاد شهید خلاصه ای از بحث جلسه اول را بازگو نموده اند بخش دوم که ضمیمه نام گرفته است متشکل از سه سخنرانی‏ استاد می‏باشد که در زمانها و مکانهای مختلف ایراد شده اند تاریخ دقیق و محل سخنرانی اول یعنی اخلاق کمونیستی مشخص نیست ولی آنچه مسلم‏ است این خنرانی در اواخر حیات استاد انجام گرفته است سخنرانی دوم مسئله خودی در اخلاق نام دارد که در حدود سال 1339 در دانشسرای عالی‏ تهران ایراد شده است و البته نوار آن در دست نیست و تنظیم آن از روی‏ متنی که در همان زمان از نوار استخراج شده و در اختیار استاد قرار گرفته‏ صورت پذیرفته است معیار فعل اخلاقی گفتار سوم این بخش و آخرین‏ گفتار کتاب می‏باشد که در اواخر حیات استاد و در جمع طلاب علوم دینی‏ ایراد شده است و البته اوائل این بحث که در تعریف فعل طبیعی و فعل‏ اخلاقی می‏باشد می‏تواند تا حدی نبود اولین گفتار بخش اول را جبران نماید .

در اینجا ذکر چند نکته را لازم می‏دانیم
- کتاب حاضر صرفا حاوی بحث پیرامون اخلاق نظری نمی‏باشد بلکه شامل‏
مطالب جاذب و نافذی درباره اخلاق عملی نیز هست و توام بودن اخلاق نظری و اخلاق عملی در این کتاب از امتیازات مهم آن است .

2 - در پایان اکثر سخنرانیها استاد شهید به جهت موقعیت زمانی ذکر مصیبت کرده اند که بی ارتباط با موضوع بحث نیز نمی‏باشد این ذکر مصیبتها حذف نگردیده اند .

3 - عناوین گفتارها - غیر از گفتارهای دهم و یازدهم - از تنظیم کننده‏ می‏باشد .

4 - استاد شهید یادداشتهای نسبتا زیادی پیرامون فلسفه اخلاق و اخلاق‏
اسلامی دارند که به فضل خدا در سلسله یادداشتها به چاپ خواهند رسید .

5 - قبلا کتابی تحت عنوان فلسفه اخلاق به نام استاد شهید توسط واحد فرهنگی یکی از بنیادها بدون کسب اجازه از مسؤولین امر منتشر شده‏ است در تنظیم کتاب مذکور دقت لازم به کار نرفته و تنظیم کننده ، مطالب‏ استاد را به قلم خود در آورده و اصالت کلام استاد را از بین برده است و به علاوه کتاب مذکور فاقد دو گفتار آخر کتاب حاضر است لهذا کتاب مذکور فاقد اعتبار است .

فرصت را مغتنم شمرده به اطلاع علاقمندان آثار استاد شهید می‏رساند :
همچنین است وضع کتابهای فطرت و توحید که از سوی یکی از انجمنهای اسلامی و نیز کتاب شناخت که از سوی یکی از ناشران غیر مسؤول ، به نام استاد منتشر شده اند و شورای نظارت بر نشر آثار استاد شهید مشغول تدوین متن صحیح و کامل کتابهای مذکور می‏باشد که در آینده‏ نزدیک به یاری خدا منتشر خواهند شد ، و البته با اقداماتی که به عمل‏ آمده از این پس شاهد اینگونه بی نظمیها در نشر آثار استاد شهید نخواهیم‏ بود از خدای متعال توفیق بیشتر مسئلت داریم .

فعل طبیعی و فعل اخلاقی
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین باری الخلائق اجمعین و الصلوه و السلام علی عبد
الله و رسوله و حبیبه و صفیه و حافظ سره و مبلغ رسالاته سیدنا و نبینا
ومولانا ابی القاسم محمد و اله الطیبین الطاهرین المعصومین اعوذ بالله من‏
الشیطان الرجیم :
« خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین ».

( 1 ) قبلا عرض‏
کردیم که پاره ای از افعال انسانی اخلاقی نامیده می‏شود در مقابل‏
افعال عادی و طبیعی این سوال پیش می‏آید که اخلاق و معنی اخلاقی بودن یک‏
فعل چیست ؟

چگونه است که یک کار انسان ، اخلاقی نامیده می‏شود ؟

و عرض‏
کردیم که اگر چه ابتدا به نظر می‏رسد که این سوال ، سوال خیلی ساده ای‏
است و جواب آسانی دارد ، ولی وقتی که عمیقا وارد این مطلب می‏شویم‏
می‏بینیم جواب این سوال که راز اخلاقی بودن چیست ، به این سادگیها نیست‏
، بلکه از مشکل ترین مسائل فکری و پیچیده ترین مسائل فلسفی بشر است و از
چند هزار سال پیش تا امروز هنوز فلاسفه جهان توافق نظری روی آن پیدا
نکرده اند ما به جای اینکه اول ملاکهای اخلاقی بودن را در مکتبهای اخلاقی‏
بیان بکنیم و مثلا بگوئیم افلاطون درباره ملاک اخلاقی بودن چه گفته است ،
ارسطو چه گفته است ، اپیکور چه گفته است ، غزالی چه گفته است ، در
دنیای جدید ، فلاسفه اروپا هر کدام چه گفته اند ، به جای اینها اول موارد
ساده بسیار روشنش را ذکر می‏کنیم بعد به تفسیر می‏پردازیم ، زیرا قبل از
آنکه موارد فعل اخلاقی روشن بشود ، تفسیر کردن چندان صواب نیست قبلا از
موارد مسلم فعل اخلاقی ، مثالهایی از ایثار یعنی غیر را بر خود مقدم‏
داشتن ، زحمت خود و آسایش دیگران را طلبیدن ، در قالب تاریخچه هایی از
خارج و داخل دنیای اسلام ، و مثالهایی هم از یک مورد دیگر اخلاقیات یعنی‏
همدردی با دردمندان ذکر کردیم اکنون باز می‏خواهیم به مثالهای دیگری در
این مورد بپردازیم همه برای این است که می‏خواهیم موضوع کاملا روشن بشود و
قبل از ذکر مثالها ، برای اینکه شما به اهمیت این موضوع پی ببرید لازم‏
است مطلبی را عرض کنم .

ارزش کار اخلاقی
کارهایی که ما به آنها می‏گوئیم کار اخلاقی ، می‏بینیم فرقشان با کار عادی‏
این است که قابل ستایش و آفرین و تحسین اند به عبارت دیگر بشر برای‏
این گونه کارها ارزش قائل است تفاوت کار اخلاقی با کار

طبیعی در این است که کار اخلاقی در وجدان هر بشری دارای ارزش است یعنی‏
یک کار ارزشمند و گرانبها است و بشر برای خود این کار ، قیمت قائل‏
است آن قیمتی هم که برایش قائل است
است آن قیمتی هم که برایش قائل است نه از نوع قیمت و ارزشی است که‏ برای کار یک کارگر قائل است که ارزش مادی به اصطلاح ایجاد می‏کند و استحقاق مبلغی پول یا کالا در مقابل کار خودش پیدا می‏کند ، بلکه یک نوع‏ ارزش ما فوق این ارزشهاست که با پول و کالای مادی قابل تقویم نیست آن‏ سربازی که جان خودش را فدای دیگران می‏کند ، کارش کار با ارزشی است ولی‏ ارزش آن از نوع ارزشهای مادی نیست که مثلا بگوئیم فلان عمله کارش ساعتی‏ بیست و پنج تومان ارزش دارد ، معمار هشتاد تومان ، مهندس صد و پنجاه‏ تومان ، آن دیگری پانصد تومان ، و خیلی بالا باشد ، مثلا می‏گویند فلان کس‏ آمد چاه نفت را خاموش کرد و برای هر ساعت کارش پنج هزار تومان ارزش‏ قائل بودند ، بالاخره قابل تقویم به ارزشهای مادی است .

کارهای اخلاقی ، در ذهن و وجدان بشر دارای ارزش و قیمت است ، گرانبها است ولی نوع ارزشش با ارزشهای مادی مقیاس را هر اندازه بالا بگیرد متفاوت است آن یک ارزش دیگری است ، ارزشی است مافوق ارزشهای مادی‏ قضایایی که از علی علیه السلام نقل کردیم ، قابل این نیست که بگوئیم این‏ کار علی را حساب بکنید ببینید چند میلیون تومان یا چند میلیارد دلار قیمت دارد این با تومان و دلار قابل تقویم نیست البته ارزش و قیمت‏ دارد ولی نوع ارزشش اساسا با این ارزشها متفاوت است .

بعد از آنکه ثابت شد که در میان کارهای انسان یک سلسله کارها هست‏ دارای ارزش و قیمت ، آن هم نوعی ارزش که با ارزشهای مادی متفاوت است ، قهرا این سوال پیش می‏آید که توجیه این ارزشها چگونه است‏ ؟

یعنی با چه فلسفه ای ، با چه مکتبی می‏توانیم این ارزشها و قیمتها را برای کارهای اخلاقی بشر توجیه بکنیم ؟

به عبارت دیگر کدام مکتب می‏تواند ارزش اخلاقی کار بشر را تفسیر و توجیه و تایید کند ؟

آیا همه مکتبها قادرند این گونه کارها را توجیه کنند ؟

خود مکتب قادر است ؟

همه مکتبها قادر نیستند اکنون نمی‏خواهم این مطلب را بسط بدهم این را عرض کردم برای‏ اینکه از حالا ذهن شما آماده باشد برای این مطلب که ارزشهای اخلاقی را کدام مکتب از مکتبها می‏تواند توجیه کند ، و کدام مکتب قادر به توجیه‏ نیست ؟

مکتبهایی که قادر به توجیه نیستند بعضی صراحت دارند ، به روی‏ خودشان می‏آورند ، خجالت هم نمی‏کشند ، انکار می‏کنند می‏گویند : " اصلا " اخلاق " حرف مفت است ، کار اخلاقی انجام دادن از ساده دلی است ، آدم‏ عاقل دنبال کار اخلاقی نمی‏رود ، دنبال خوشی و لذت می‏رود جز سود و لذت‏ هیچ چیز دیگری در عالم منطقی نیست " باز این خوب است ، بالاخره می‏گوید من مکتبی دارم که نتیجه اش همین است ولی پاره ای از مکتبها ، جهان بینی‏ شان ، فلسفه و اساس فکرشان همین نتیجه را می‏دهد یعنی به همین جا می‏رسد اما به روی خودشان نمی‏آورند بلکه بر عکس ، می‏گویند : ما هم به ارزشهای‏ اخلاقی قائل هستیم و برای انسانیت ارزش قائلیم ولی با کدام مکتب ؟

!

اینها با آن اساسی که تو چیدی جور در نمی‏آید به هر حال ما بعدا روی این‏ مطلب بحث می‏کنیم .

حال می‏پردازیم به مثالهای دیگر برای اخلاقی بودن بعضی از کارها .

عفو و گذشت این خودش یک مسئله ای است حدیث پیغمبر هم هست : « ثلاث من مکارم‏ الاخلاق : تصل من قطعک و تعطی من حرمک و تعفو عمن ظلمک » ( 1 ) یک کسی‏ درباره شما مرتکب خطا یا جنحه و یا جنایتی می‏شود البته در اینجا بخشی از عمل مربوط به شخص شماست ، و بخش دیگر مربوط به جامعه مثل اینکه قاتلی‏ می‏آید انسانی را می‏کشد ، که این عمل ، هم جنبه جنایتی دارد و هم جنبه‏ اجتماعی سخن در آنجا است که آن عمل به جامعه ارتباط ندارد و حقی در جامعه تولید نمی‏شود : یک کسی به شما تهمتی زده ، دروغی بسته ، از شما غیبتی کرده و از این نوع کارها ، یا از همان کارها ولی نه از جنبه‏ اجتماعیش بلکه از جنبه شخصی و فردی اش ، شما عفو و گذشت می‏کنید ، او تقاضای بخشش می‏کند ، شما هم می‏بخشید ، می‏گذرید این عمل نیز یک عمل‏ اخلاقی تلقی می‏شود ما فوق عمل عادی ، و یک نوع عمل قهرمانانه .

حق شناسی و وفا دیگری به انسان ، احسان و نیکی کرده عکس العمل انسان در مقابل او دو جور می‏تواند باشد یکی اینکه بعد که فهمید دیگر به اصطلاح خرش از پل گذشته ، اصلا اعتنا نمی‏کند ، فراموش می‏کند و کاری به کار او ندارد ، و دیگر اینکه در مقابل او تا آخر عمر حق شناسی می‏کند ، نیکی او را فراموش نمی‏کند ، تشکر می‏کند و وفا به خرج می‏دهد ، بعد از بیست سال‏ هم اگر یک وقتی پیش بیاید که آن شخص احتیاجی داشته باشد ، فورا به حکم‏ « هل جزاء الاحسان الا الاحسان » ( 1 ) - که خود همین یک اصل اخلاقی فطری‏ است که قرآن ذکر کرده است - در مقام پاداش و احسان او بر می‏آید این‏ عمل یک عمل اخلاقی است .

ترحم به حیوانات حتی حیواناتی که از یک نظر پلیدند ، آن پلیدی منافات ندارد با ترحم‏ به آنها مثلا سگ به دلیل میکروبی که در لعاب دهانش یا در همه بدنش‏ هست ، می‏گوئیم پلید است یعنی با او مانند شیئی که دارای یک میکروب‏ خطرناک هست رفتار می‏کنیم این منافات ندارد با اینکه در عین حال این‏ حیوان قابل ترحم باشد ، و هست انسان حیوان گرسنه یا تشنه ای می‏بیند یک‏ نفر ممکن است بی تفاوت باشد ، یک نفر دیگر او را تیمار می‏کند در حدیث‏ است که مردی در بیابان می‏گذشت ، سگی را دید که از شدت تشنگی زبانش را به خاکهای نمناک می‏مالد در آنجا چاه آبی بود خف خودش را ، یعنی کفش‏ خودش را به دستار یا شالی بست فرستاد داخل چاه و از آن آب کشید و بعد ظاهرا با دست خودش به این حیوان آب داد و او را سیراب کرد و از مرگ‏ نجات داد .

وحی رسید به پیغمبر زمانش که خدا کار این انسان را شکر کرد ، یعنی قدر این کار را دانست ( یعنی این کار نزد خدا قدر دارد ) : « شکر الله له و ادخله الجنه » خدا قدر کار این‏ شخص را شناخت یعنی عملا شناخت ، به این معنی که به اوپاداش داد : او را به بهشت برد .

همین [ حدیث ] است که سعدی در بوستان آورده : یکی در بیابان سگی تشنه یافت برون از رمق در حیاتش نیافت سعدی می‏گوید "کله دلو کرد" ولی حدیث می‏گوید کفش خودش را دلو کرد .

کله دلو کرد آن پسندیده کیش چو حبل اندر آن بست دستار خویش (1) به خدمت میان بست و باز و گشاد سگ ناتوان را دمی آب داد خبر داد پیغمبر از حال مرد که داور گناهان او عفو کرد رمز مطلب در کجاست که این کار نزد خدا و خلق خدا ارزش دارد ؟

سخن سری سقطی می‏گویند یکی از عرفا به نام " سری سقطی " می‏گفت : من سی سال است که‏ استغفار می‏کنم به خاطر یک " الحمد لله " که گفته ام ، به خاطر یک‏ شکری که خدا را کرده ام : انی استغفر الله منذ ثلاثین سنه لقولی الحمد لله‏ گفتند چطور ؟

گفت من در بغداد دکاندار بودم ( این داستان را هم سعدی به‏ شعر در آورده است ) یکوقت خبر رسید که فلان بازار بغداد را حریقی پیدا شد و سوخت .

دکان من هم در آن بازار بود .

به سرعت رفتم ببینم دکان من سوخته یا نه ؟

یک کسی به من گفت : آتش به دکان تو سرایت نکرده گفتم : الحمدلله بعد با خودم فکر کردم که آیا تنها تو در دنیا بودی ؟

بالاخره آتش چهار تا دکان را سوخته دکان تو را نسوخته یعنی‏ دکان دیگری را سوخته " الحمدلله " معنایش این است که الحمدلله آتش‏ دکان مرا نسوخت ، دکان او را سوخت پس من راضی شدم به اینکه دکان او سوخته بشود و دکان من سوخته نشود بعد به خودم گفتم : اولاتهتم للمسلمین‏ سری !

تو غصه مسلمین در دلت نیست ؟

( اشاره است به حدیث پیغمبر : « من اصبح لا یهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم » (1) هر کس که صبح کند و همتش خدمت به مسلمانان نباشد ، او مسلمان نیست ) و من سی سال است که‏ دارم استغفار آن الحمدلله را می‏کنم .

این چیست ؟

دعای مکارم الاخلاق " صحیفه سجادیه " دعاهای بسیار معتبری است - هم از نظر سند و هم از نظر مضمون - از زین العابدین علی بن الحسین سلام الله علیه که علمای شیعه‏ از صدر اسلام به این کتاب توجه کرده اند ، و بعد از قرآن تنها مجموعه ای‏ است که از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری به صورت یک کتاب در دست بوده است نهج البلاغه هم کتاب است ولی نهج البلاغه ، خطب [ و نامه‏ ها و کلمات قصار ] علی علیه السلام است که در میان مردم متفرق بود ، سید رضی در قرن چهارم اینها را جمع کرد و به صورت یک کتاب در آورد .

اصول‏ کافی در قرن چهارم به صورت یک کتاب جمع آوری شده ، و کتابهای دیگری قبل از اصول کافی بوده است کتابهایی مثل مصحف‏ فاطمه سلام الله علیها و کتاب علی ( ع ) که گاهی ائمه از آن اسم می‏بردند الان در دست ما نیست بنابر این بعد از قرآن ، قدیمترین کتاب شیعی که از اول به صورت کتاب به وجود آمده و الان در دست ما هست صحیفه سجادیه‏ است که جناب زید بن علی بن الحسین وقتی که در جنگ با امویان شهید می‏شد همین کتاب همراهش بود ، و آن را به کسی سپرد ، و از آن دو نسخه بوده ، که در ابتدای صحیفه این را نوشته اند صحیفه سجادیه دعاهای زیادی دارد حالا من نمی‏خواهم درباره ارزش صحیفه صحبت بکنم که از بحث خودم دور بشوم یکی‏ از دعاهای صحیفه سجادیه دعائی است به نام دعای [ ( مکارم الاخلاق " یعنی‏ دعای اخلاق مکرمتی .

قبلا این حدیث را خواندم که پیغمبر اکرم - به تعبیری که اهل تسنن‏ روایت کرده - اند فرمود : « بعثت لا تمم مکارم الاخلاق » ( 1 ) - و به‏ تعبیری که شیعه روایت کرده‏اند - فرمود : « علیکم بمکارم الاخلاق فان ربی‏ بعثنی بها » و گفتیم شاید هر دو تعبیر در دو نوبت از زبان پیغمبر اکرم‏ صادر شده باشد ، ولی مضمون به هر حال یکی است این دعا اسمش دعای مکارم‏ الاخلاق است ، شاید به این علت که یک جمله از آن این است : « وهب لی‏ معالی الاخلاق » ( 2 ) اگر ما در این شبها فرصت پیدا بکنیم لااقل در بعضی‏ از شبها قسمتهایی از این دعای شریف را برای شما بخوانیم [ بسیار مناسب‏ است ، زیرا برای ] معرفی مکتب اخلاقی اسلام یکی از بهترین نمونه ها دعای‏ مکارم الاخلاق است .

و از جمله آرزوهایی که من سالهاست دارم این‏ است که یک وقتی توفیق پیدا بکنم این دعا را به فارسی ترجمه و مخصوصا شرح بکنم ، فلسفه ها و نکاتی را که در این دعای شریف هست تشریح کنم و در اختیار فارسی زبانان خودمان قرار بدهم این جزء آرزوهای من است‏ امیدوارم خدای متعال این توفیق را به من عنایت کند و خود وجود مقدس علی‏ بن الحسین سلام الله علیه از خدای متعال بخواهد که این توفیق برای من پیدا بشود حالا من قسمتی از این دعا را می‏خوانم برای همین نمونه ها هر کس که‏ این مضمونها را بشنود و انسانی را که آرزویش اینجور شدن است و البته او اینجور هست و دارد به همه یاد می‏دهد که انسان اسلام باید اینجور باشد در نظر بگیرد ، با خود می‏گوید چگونه است که این کارها اینقدر ارزش و قیمت‏ پیدا می‏کند ؟

این دعا هر قسمتش با صلوات شروع می‏شود ، حضرت یک صلوات‏ بر پیغمبر و آل پیغمبر می‏فرستد ، بعد چند جمله دعا می‏کند ، دو مرتبه‏ صلوات می‏فرستد و حال قسمتی از این دعا : به خدای خود عرض می‏کند : « اللهم صل علی محمد و آله و سددنی لان اعارض‏ من غشنی بالنصح » پروردگارا درود بفرست بر پیامبر و آل پیامبر ، و به من‏ توفیق بده که با آن کسانی که با من دغلی می‏کنند ، به ظاهر دوستی می‏کنند ولی در باطن می‏خواهند به من بدی کنند معارضه کنم ²و اجزی من هجرنی بالبر» آن کسانی که مرا ترک و رها کرده اند ، دوستانی که دیگر به سراغ من‏ نمی‏آیند ، جزای آنها را کف دستشان بگذارم چگونه ؟

در مقابل اینکه آنها مرا ترک کردند و ترک احسان کردند من نسبت به آنها برو احسان بکنم‏ « و اثیب من حرمنی بالبذل » پاداش بدهم آنکه مرا محروم کرده است ، به‏ اینکه به او ببخشم « و اکافی من قطعنی بالصله » و مکافات بدهم هر کس با من قطع رابطه می‏کند : ارحام و دوستانی که قطع صله رحم یا قطع صله مودت‏ می‏کنند ، [ به اینکه رابطه را برقرار کنم ] آنها می‏برند ، من پیوند کنم‏ مکافات من این باشد که آنها این رابطه را می‏برند من در مقابل وصل کنم ، آنها فصل می‏کنند ، من وصل کنم « و اخالف من اغتابنی الی حسن الذکر » مخالفت کنم با آن کسانی که از من غیبت می‏کنند ، پشت سر من از من‏ بدگویی می‏کنند ، و مخالفتم با غیبت کن های خودم این باشد که پشت سر آنها همیشه نیکی آنان را بگویم .

« و ان اشکر الحسنه و اغضی عن السیه » نیکیهای مردم را سپاسگزار باشم و از بدیهای آنها چشم بپوشم این چه آرزویی‏ است برای انسان ؟

حالا اعم از اینکه ما خودمان اهل این آرزوها باشیم یا نباشیم ، اهل این عملها باشیم یا نباشیم ، آیا اینها یک امور قابل‏ ستایش در حد اعلی هست یا نه ؟

آیا این امور ارزش دارد یا ارزش ندارد ؟

گرانبها است یا گرانبها نیست ؟

ارزشش چه نوع ارزشی است ؟

آیا انسانی که اینگونه است ، در نظر ما یک قهرمان هست یا نیست ؟

قهرمان‏ است این قهرمانی یعنی چه ؟

راز این قهرمانی در کجاست ؟

این است معنی‏ سؤالی که هی طرح می‏کنیم تا بعد جوابش را بدهیم : راز اخلاقی بودن این‏ کارها ، این فکرها ، این نیتها ، این میلها ، این اراده ها در کجاست ؟

سخن خواجه عبدالله انصاری تعبیری دارد خواجه عبدالله انصاری که حالا شاید از خودش تعریف کرده به‏ هر حال او مردم عارف وارسته ای بوده می‏گوید : " بدی را بدی کردن سگساری‏ است " یک کسی به آدم بدی می‏کند ، انسان در مقابل بدی او بدی می‏کند این‏ ، سگ رفتاری است چون اگر سگی سگ دیگری را گاز بگیرد او هم گازش می‏گیرد " و نیکی را نیکی کردن خر کاری است " یک کسی به آدم نیکی می‏کند ، انسان در مقابل نیکی او نیکی می‏کند این هم‏ کار مهمی نیست نمی‏دانم دیده اید یا ندیده اید ؟

هر کس مثل من دهاتی‏ باشد دیده : یک الاغ وقتی که شانه یک الاغ دیگر را می‏خاراند ، او هم فورا شانه او را می‏خاراند اگر دید او شانه او را می‏خاراند که از این خاراندن‏ خوشش می‏آید ، فورا شانه رفیقش را می‏خاراند " بدی را نیکی کردن کار خواجه عبدالله انصاری است " حالا یک چهارمی هم دارد : " و نیکی را بدی‏ کردن کار ما مردم ایرانی است " .

عری است در دیوان منسوب به امیرالمؤمنین می‏فرماید : و ذی سفه یواجهنی بجهل و اکره ان اکون له مجیبا " سفیه " نه معنایش دیوانه است ، بلکه یعنی کسی که رشد فکری و هدف‏ داشته باشد ، کار او جنبه اجتماعی پیدا می‏کند و دیگر جای گذشت نیست‏ « واذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما »(1) امیرالمؤمنین چنین سخنی می‏خواهد بفرماید .

" و ذی سفه یواجهنی بجهل " بسا هست آدمهایی که رشد فکری ندارند ، با روی جهالت و نادانی خودشان با من روبرو می‏شوند ، از من بدگویی می‏کنند ، به من فحش می‏دهند " و اکره ان اکون له مجیبا " [ و من کراهت دارم از اینکه پاسخ آنها را بدهم ] .

یزید سفاهه و ازید حلما کعود زاد فی الاحراق طیبا (2) خیلی اتفاق می‏افتدکه او بر سفاهت و جهالت وبدگویی خودش می‏افزاید ، من بر حلم خودم می‏افزایم مثل من مثل آن عودی است که در آتش می‏اندازند ، هر چه آتش بیشتر می‏سوزد ، بیشتر بوی خوشش ظاهر می‏شود غرض اینکه حلم‏ نیز یک ارزش اخلاقی است .

این شعر در " مطول " است : و لقد امر علی اللئیم یسبنی فمضیت ثمه قلت لا یعنینی من بر بعضی اشخاص پست ناکس عبور می‏کنم ( مرور می‏کنم ) او فحش می‏دهد ، [ با خود ] می‏گویم مقصود او من نبودم .

بازاری و مالک اشتر داستان مالک اشتر را همه شنیده اید : اوکه مردی قوی اندام و قوی هیکل‏ بود ازبازار کوفه می‏گذشت یک بچه بازاری آنجا نشسته بود او را نمی‏شناخت‏ نوشته اند یک بند قه ای که نمی‏دانم چه بوده ، مثلا آشغالی را برداشت‏ پرت کرد به سر و صورت مالک مالک اعتنایی نکرد و رد شد بعد ازاینکه رد شد ، شخصی به آن بازاری گفت : آیاشناختی این کسی که این جور به او اهانت کردی ، مسخره اش کردی که بود ؟

گفت : که بود ؟

گفت : مالک‏ اشتر امیر الجند و سپهسالار علی بن ابی طالب بدنش به لرزه افتاد گفت : قبل ازاینکه درباره من تصمیمی بگیرد بروم از او معذرت بخواهم تعقیبش‏ کرد ، دید رفت داخل مسجد و شروع کرد به نماز خواندن دو رکعت نماز خواند صبر کرد تا نمازش را سلام داد بعد سلام داد و افتاد به التماس که من همان‏ آدم بی ادب بی تربیتی هستم که به شما جسارت کردم ، نمی‏شناختم ، و از این حرفها مالک گفت : به خدا قسم اصلا من نمی‏خواستم به مسجد بیایم ، جای دیگر می‏رفتم به خدا قسم من به مسجد نیامدم جز برای اینکه دو رکعت نماز بخوانم و بعد درباره تو دعا بکنم که‏ خدا از گناه تو بگذرد و تو را هدایت کند این کار اسمش چیست ؟

یک‏ ارزش اخلاقی بسیار عالی درباره ائمه اطهار ، ما از این جور قصه ها ، حکایات و داستانها الی ماشاء الله داریم .

مرد شامی و امام حسین ( ع ) داستانی است که هم به امام حسن نسبت داده اند و هم به امام حسین ، و این روایتی که نقل می‏کنم درباره امام حسین علیه السلام است مردی به نام‏ " عصام بن المصطلق " اهل شام ، آمد در مسجد مدینه مردی را دید با هیبت‏ و جلال ( 1 ) .

نظرش را جلب کرد گفت این کیست آنجا نشسته ؟

معلوم‏ می‏شود شخصیتی است یک کسی گفت : حسین بن علی بن ابیطالب ( 2 ) .

تاشنید حسین پسر علی ، گفت : قربه الی الله بروم چند تا فحش آبدار به اوبگویم آمد و روبروی حضرت ایستاد وبا کمال وقاحت ، تا می‏توانست حضرت امیر و خود حضرت را سب کرد و فحش داد که اسلام را شما خراب کردید ، شما مردمی هستید منافق ، و از این حرفها .

امام نگاهی به‏ او کرد ، در چهره‏اش خواند که او یک مرد اغفال شده است همینکه حرفهایش‏ تمام شد فرمود : « ا من اهل الشام انت ؟

» آیا تو اهل شامی ؟

گفت بله‏ یک جمله بیشتر نگفت : « شنشنه اعرفها من اخزم » ( 1 ) ( مثل است ) : می‏دانم ، شامیها این جور هستند .

بنابر این شما در شهر ما غریب هستی ، مهمان ما هستی ، بیا برویم منزل مهمان ما باش ، تو را پذیرایی می‏کنیم ، اگر آذوقه ات کم باشد آذوقه به تو می‏دهیم و خود این مرد می‏گوید یکمرتبه‏ حالتی به من دست داد ، دوست داشتم زمین شکافته بشود به زمین فرو بروم .

یزید سفاهه و ازید حلما کعود زاد فی الاحراق طیبا فرازی دیگر از دعای مکارم الاخلاق آن قسمتهایی که از صحیفه سجادیه خواندم ، باز می‏بینیم ارزشهای اخلاقی‏ بسیار عالی است قسمت دیگری از صحیفه سجادیه را هم برای شما بخوانم .

بعد از آن قسمت دو مرتبه درود می‏فرستد بر پیغمبر و آل پیغمبر ، و به‏ پاورقی : > یک وقتی یک شامی با یک کوفی در یک قهوه خانه بین راه به اصطلاح‏ امروز سر یک مسئله نماز مباحثه می‏کردند کوفی خواست بگوید که حرف من‏ درست است ، گفت آخر من علی را دیدم این جور نماز می‏خواند شامی گفت : مگر علی نماز هم می‏خواند ؟

این بدبختها ، این شامیها تا این حد اغفال و گمراه شده بودند .

1 ) منتهی الامال ، ج 1 ، ص .

209 26 خدای متعال عرض می‏کند : « و حلنی بحلیه الصالحین والبسنی زینه المتقین » پروردگارا !

مرا مزین کن و زینت بخش به زیور صالحان ، و بپوشان لباس‏ پرهیزکاران خود این جمله ها توضیح نمی‏دهد که زیور صالحان چیست و چه‏ چیزها برای صالحان زیور است ؟

چه چیزها برای متقیان جامه ای زیبا است ؟

چون صالحان و متقیانی که ما می‏شناسیم با آن که امام سجاد در اینجا توضیح‏ می‏دهد خیلی فرق می‏کند « حلنی بحلیه الصالحین و البسنی زینه المتقین فی‏ بسط العدل و کظم الغیظ و اطفاء النائره و ضم اهل الفرقه و اصلاح ذات‏ البین و افشاء العارفه و ستر العائبه و لین العریکه و خفض الجناح » خدایا !

مرا مزین کن به زینت صالحان ، مرا بپوشان به لباس زیبای‏ پرهیزکاران و متقیان .

( بعد برای اینکه مردم بفهمند که او زینت صالحان‏ و جامه متقیان راچه می‏شناسد ، می‏فرماید ) : « فی بسط العدل » در گسترش‏ دادن به عدالت زینت صالحان و جامه زیبای متقیان این است که عدالت را گسترش می‏دهند « و کظم الغیظ » وقتی که خشم می‏گیرم ، بتوانم بر خشم خود غالب بشوم و خشم خود را کظم کنم " کظم " یعنی چه ؟

غیظی که انسان پیدا می‏کند ، درست حالت عقده ای را دارد که در انسان پیدا می‏شود ، حل کردن‏ این عقده را " کظم " گویند مثل غده سرطان که وقتی آن را زیر برق‏ می‏گذراند آب می‏شود از نظر روحی ، کظم غیظ این است که انسان کاری بکند که نه تنها اثری بر غیظ خودش مترتب نکند بلکه آن عقده ، آن کینه که در قلبش وجود دارد ، حل بشود و مثل یخی که آب می‏شود ، آب بشود زینت‏ متقیان و حلیه صالحان این است که بتوانند خشم را در خودشان حل کنند « و اطفاء النائره » هر جا که آتشی شعله ور است ( معلوم است که مقصود آنجایی است که میان دو مؤمن جنگ و نزاعی هست ، اختلافی هست ، شعله‏ فتنه‏ای 27 هست حال آیا در آنجا مثل اغلب ما مردم ، هیزم کشی بکنم که آن آتش شعله‏ ورتر بشود ؟

نه ، هر جا که شعله نزاع میان برادران مؤمن فروزان است ) من بشوم آتش نشان آن شعله « و اصلاح ذات البین » میان مؤمنان و مسلمانان‏ ، اصلاح بر قرار کنم « و افشاء العارفه » خوبیهای مردم را فاش کنم‏ « و ستر العائبه » بر عکس ، بدیهای مردم را ، عیبهای مردم را روپوشی کنم‏ (همه اینها در مسائل اخلاقی است ، شامل مسائل اجتماعی که در آنها حق عموم‏ پیدا می‏شود نیست ، چون در آن موارد دستورهای دیگری است که در همین دعای‏ مکارم الاخلاق هم آن دستورها هست ) انسان باید در این حد باشد که برای‏ اینکه مردم را بیشتر خوشنام بکند و حسن ظن مسلمین را نسبت به یکدیگر زیاد نماید ، خوبیهای مردم را اینجا و آنجا بازگو کند و روی بدیهای مردم‏ حتی بدیهای واقعی مردم را بپوشاند ، زشتیها را آشکار نکند این خودش یک‏ وظیفه اسلامی است : آشکار کردن نیکیها و پوشاندن بدیهای مردم .

وقتی که‏ انسان یک مقدار نیکی دارد ، بعد ببیند مردم او را با نیکیهایش می‏شناسند ، همین خودش عاملی است برای اینکه بدیها را در وجود خودش کم بکند ، و بر عکس ، اگر انسان یک سلسله نیکیها داشته باشد و یک سلسله بدیها ، و بعد ببیند مردم او را فقط به این بدیها می‏شناسند ، آن شخصیت نیک ، و