اسلام عنایت خاصی به تربیت , رشد و شکوفایی شخصیت افراد داشته و عوامل مختلفی را در رسیدن به این هدف معرفی می کند.
یکی از این عوامل «وراثت» می باشد.
البته شاید نتوان وراثت را از عامل همپای آن , «محیط» جدا کرد و مجزا از آن بحث نمود ، بنابراین ناگزیریم در کنار بحث از وراثت، گریزی به مسأله محیط هم داشته باشیم.
روایات وارده در زمینه وراثت زیاد و گسترده است که برخی از آنها مستقیماً و برخی دیگر به طور ضمنی بر مسأله وراثت دلالت می کنند.
به همین جهت ما به طور گذرا فقط به برخی از روایات اشاره می کنیم و بررسی بیشتر را به خوانندگان گرامی واگذار می کنیم.
وراثت در اسلام
قرآن و مسأله وراثت، در قرآن آیه ای نیست که به طور مستقیم به مسأله وراثت اشاره داشته باشد ، بلکه از مفهوم آیه می توان این موضوع را برداشت کرد.
که در اینجابه طور مختصر به آیه ای در این زمینه اشاره می شود:
خداوند متعال در سوره نوح آیه27 می فرماید: «اِنّک لاتَذَرهُم یضِلّوا عِبادک وَ لایلِدُوا اِلاّ فاجِراً وَ کفّارا » نوح گفت: « پروردگارا هیچ یک از کافران را زنده نگذار چرا که اگر آنها را باقی بگذاری، بندگانت را گمراه می کنند و جز نسلی فاجر و کافر به وجود نمی آورند.»
این آیه هم بیانگر تأثیر محیط می تواند باشد و هم تأثیر وراثت.
نوح_علیه السلام_ این سخن را به عنوان علت برای درخواستش بیان می کند: اگر درخواست کردم که همه آنها را هلاک کنی، برای این بود که هیچ فایده ای در بقای آنان نیست؛ نه برای مؤمنان و نه برای فرزندان خودشان.
اما برای مؤمنان فایده ندارد؛ زیرا که فرزند صالح نمی آورند.
نوح_علیه السلام_ معنای اینکه کفار فاسق در آینده جز فاجر و کافر نمی زایند ، را از راه وحی فهمیده بود.1 وراثت در منظر روایات تعداد روایاتی که به طور مستقیم به وراثت اشاره دارد اندک است و باقی روایاتی که در این مجال به آنها اشاره می کنیم، جزء روایاتی است که به طور ضمنی بر مسأله وراثت اشاره دارد.
از جمله روایاتی که دربردارنده مضمون وراثت است عبارتند از: پیامبر اکرم_صلی الله علیه و آله و سلم_ می فرمایند: «اگر اسپرم مرد بر تخمک زن غالب شود، پسر شبیه مرد و فامیل او می شود و اگر تخمک زن غالب شود، فرزند شبیه مادر و بستگان او می شود.»2 این روایت در واقع بیانگر صفت غالب و مغلوب بودن ژنهاست.
ژن هریک از والدین که غالب شود، خصوصیت او در فرزند ظاهر و فرزند شبیه او می شود.
در روایت دیگری از امام علی_علیه السلام_ است که فرمودند: «سجایای اخلاقی دلیل پاکی وراثت و فضیلت ریشه خانوادگی است.»3 مطلب دیگری که در برخی از روایات به آن تصریح شده ، این است که راه انتقال صفات را فقط از پدر و مادر به فرزندان نیست، بلکه نسلهای گذشته را تا پنج یا ده پشت مؤثراست.
در روایتی از امام صادق_ علیه السلام_ آمده است: «خداوند زمانی که اراده کند فردی را خلق کند، تمام صورتهای بین او و بین آدم را جمع می کند واو را به صورت یکی از آنان خلق می نماید...
.»4 این احادیث به طورمستقیم به اثبات وراثت می پردازد.
اما احادیثی را که به طور ضمنی به اهمیت مسأله وراثت و اثبات آن دلالت دارد، می توان به سه زمان محدود کرد: 1.
قبل از ولادت و انعقاد نطفه.
2.
حین انعقاد نطفه، در زمانی که والدین در اندیشه فرزندآوری هستند.
3.
بعد از انعقاد نطفه و در دوران بارداری.
در اینجا به طور مختصر به هریک از این سه زمان اشاره می کنیم: قبل از انعقاد نطفه - انتخاب همسر: در روایات متعدد برای گزینش همسری مناسب و ایده آل توصیه های زیادی شده که به اختصار بیان می کنیم: پیامبر اکرم_صلی الله علیه و آله وسلم_ فرمودند: «بنگر فرزند خود را کجا قرار می دهی که عِرق5 اثرگذار است.» در روایتی دیگر فرمودند: «زن را برای زیبایی اش به همسری مگیر، زیرا ممکن است جمال او باعث پستی و سقوط اخلاقی اش شود و همچنین به انگیزه مالش با او ازدواج نکن زیرا مال او مایه طغیانش می گردد، بلکه به سرمایه دینش توجه کن و با زن باایمان ازدواج کن.»6 2- دعا برای فرزنددار شدن: این سنت یعنی دعا برای فرزنددار شدن حتی در قرآن هم وجود دارد.
در آیه74سوره فرقان خداوند می فرمایند: «والذّین یقولونَ ربَّنا هَب لَنا مِن أزواجِنا و ذُرِیاتِنا قُرهَ أعین وَ اجعلنا للمتّقین إماماً.» همچنین در روایات هم به این سنت اشاره شده است.
3- مراقبه قبل از انعقاد نطفه: این عمل نوعی تأسی به پیامبر اکرم_صلی الله علیه و آله و سلم_ است.
ایشان قبل از انعقاد نطفه حضرت زهرا_سلام الله علیها_ به امر خدا چهل روز به خانه نیامدند و در غار حرا به عبادت و روزه داری مشغول بودند و بعد از این تهجد, نطفه حضرت زهرا_ سلام الله علیها_ بسته شد و چنان بانویی متولد شد که اسوه تمام عالم است و به واسطه ایشان عالم خلقت آفریده شد.
حین انعقاد نطفه در این زمینه روایات تأکید دارد بر: 1- زمان آمیزش: مثل اینکه این عمل در روزهای اول , وسط و آخر ماه نباشد و...
.
2- حالات والدین در آن زمان: با ذکر خدا همراه بوده ، رو به قبله و پشت به قبله نباشد و...
3- تغذیه والدین: در روایات بسیاری به این امر اشاره شده، امام صادق_علیه السلام_ فرمودند : «آثار کسب حرام در نسل انسان ظاهر می شود.»7 بعد از انعقاد نطفه توصیه های اسلام در این زمینه معطوف می شود به دوران بارداری تا زمان شیردهی یعنی تا زمانی که فرزند با مادر در تماس است.
بنابراین در این مرحله مادر نقش پررنگ تری نسبت به پدر دارد.
البته به این معنا نیست که پدر در این مرحله هیچ نقشی ندارد، بلکه بیشترین نقش او در رشد و تربیت جنین، توجه به نیازهای اساسی مادر و تأمین بهداشت روانی و آسایش خاطر اوست.8 پی نوشت ها: 1.
سید محمد حسین طباطبائی، المیزان، ج20، سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1363، ص56؛ بانو امین، مخزن العرفان در علوم قرآن، ج3، تهران، نهضت زنان مسلمان،1361، ص33؛ سید علی حسینی زاده، تربیت فرزند در سیره پیامبر و اهل بیت، ج1، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه،1380، ص39 _ 40 .
محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج60، ص330، به نقل از کتاب:زن و خانواده، ج3، زهرا آیت اللهی، تهران، روابط عمومی شورای فرهنگی- اجتماعی زنان،1381، ص32 .
فرید،مرتضی ؛ الحدیث، ج 3، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم،1369، ص359 .
4.
همان , ج 2 , ص 362 .
5.
عِرق در روایات به معنای ژن است.
6.
الحدیث، ج3، ص394 .
7.همان، ص362 .
8.
رک: افروز ، غلامعلی؛ چکیده ای از روانشناسی تربیتی- کاربردی،تهران، سازمان انجمن اولیا و مربیان، چاپ ششم،1381، ص225 .