می‌توانیم دلخوش باشیم که امروز بستهبندی برای عامه مردم تعریف شده است. صنایع تولیدی نیز به قدرکافی بر اهمیت بستهبندی واقفند و نمونه‌ها و برترین‌های بستهبندی را در حوزه فعالیت خود می‌شناسند. بررسی‌های تخصصی از وضعیتی که پیش از این در بستهبندی داشته‌ایم و روندی که طی کرده‌ایم و مقصدی که قصد داریم به آن برسیم، نشان می‌دهد که از پیشرفت و تکنولوژی بستهبندی در جهان فاصله چندانی نداریم و از نظر تعامل با کشورهای پیشرفته در عرصه بستهبندی نیز از جایگاه مناسبی برخورداریم.
نفت ما و بسته‌های پلاستیکی
از نظر پیشرفت حوزه‌های بستهبندی، صنایع ما به سرعت به سمت بستهبندی پلاستیکی پیش می‌روند. به دلیل وجود منابع نفت و گاز در کشور و سرمایه‌گذاری شرکت پتروشیمی، تولید مواد اولیه پلاستیک در کشور افزایش یافته است. طبیعی است که مجموعه پتروشیمی در توجیه این سرمایه‌گذاری، تبلیغات وسیعی را در جهت گسترش پلاستیک آغاز کند. از این رو پلاستیک جایگزین انواع بستهبندی از قبیل شیشه شده است. مثال بارز آن تبدیل شدن جعبه‌های کارتنی به بسته‌های شرینک است. پیش از این جعبه‌های پودر شوینده درون کارتن قرار می‌گرفت. اما امروز به روش شرینک بستهبندی میشود، بگذریم از اینکه جعبه اولیه پودر شوینده نیز در حال تغییر شکل به پلاستیک‌های چندلایه است. از این تغییرات نمی‌توان اظهار تأسف کرد. همانند بحث سلفون‌کشی در چاپ. امروز لمینیت در صنعت چاپ نیز بسیار گسترش یافته و حتی ورنی هم جای خود را به لمینیت داده است و توجیه نیز دارد.
از نظر پیشرفت حوزه‌های بستهبندی، صنایع ما به سرعت به سمت بستهبندی پلاستیکی پیش می‌روند. به دلیل وجود منابع نفت و گاز در کشور و سرمایه‌گذاری شرکت پتروشیمی، تولید مواد اولیه پلاستیک در کشور افزایش یافته است. طبیعی است که مجموعه پتروشیمی در توجیه این سرمایه‌گذاری، تبلیغات وسیعی را در جهت گسترش پلاستیک آغاز کند. از این رو پلاستیک جایگزین انواع بستهبندی از قبیل شیشه شده است. مثال بارز آن تبدیل شدن جعبه‌های کارتنی به بسته‌های شرینک است. پیش از این جعبه‌های پودر شوینده درون کارتن قرار می‌گرفت. اما امروز به روش شرینک بستهبندی میشود، بگذریم از اینکه جعبه اولیه پودر شوینده نیز در حال تغییر شکل به پلاستیک‌های چندلایه است. از این تغییرات نمی‌توان اظهار تأسف کرد. همانند بحث سلفون‌کشی در چاپ. امروز لمینیت در صنعت چاپ نیز بسیار گسترش یافته و حتی ورنی هم جای خود را به لمینیت داده است و توجیه نیز دارد.
جلد کتابی که لمینیت شده، به راحتی پاره نمی‌شود و نمای زیباتری هم دارد. کاربرد پلاستیک نیز به نوعی توجیه‌پذیر است، اما با این سرعت در آینده نزدیک دچار پلاستیک‌زدگی خواهیم شد. همچنین با مشکلات محیط زیستی وسیعی نیز مواجه خواهیم شد- بیشتر از هر کشوری که در مصرف پلاستیک رشد داشته و یا خواهد داشت.
در زمینه گسترش بستهبندی پلاستیکی باید کنترل بیشتری صورت بگیرد، اما تاکنون فقط در حد شعار بوده، چون حصول این هدف به سازماندهی وسیعی نیازمند است.
صنعت بستهبندی نیز مانند سایر صنایع تحت تأثیر برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های موجود در کشور عمل میکند. سرمایه‌گذاران نیز از بیم به خطر افتادن سرمایه به سمت پلاستیک رفته و با آن هماهنگ شده‌اند. در حالتی که وضعیت کاغذ در کشور نابسامان است، سرمایه‌گذار توجیهی ندارد تا خود را با شرایط نابسامان آن تطبیق دهد، از این رو گرایش به سمت پلاستیک بیشتر است.
هجوم پلاستیک، تنوع و نشاط را از سایر بسته‌بندی‌ها به خصوص شیشه گرفته است. در حالی که شیشه و فلز در بستهبندی کاربرد خاص خود را دارند. در صنایع دارویی هنوز شیشه پیشتاز است. البته قابل ذکر است که هم اکنون محققان و کارشناسان پلی‌مر در حال تولید بطری‌های دارویی پلاستیکی هستند و در آینده این بطری‌ها جایگزین بطری‌های دارویی شیشه‌ای خواهد شد.
جای امیدواری است که هنوز هم وقتی تولیدکننده‌ای می‌خواهد اصالت، سابقه و کیفیت محصولش را به نمایش بگذارد به سراغ پلاستیک نمی‌رود، چون پلاستیک در بحث اصالت به طور ذاتی ضعیف است. به طور مثال برای بستهبندی شیرینی‌هایی که در فرهنگ ایرانی هدیه داده می‌شوند، مانند گز یا حتی زعفران بستهبندی پلاستیکی اصلاً دلچسب نیست. حتی مقوا دراین بخش قوی‌تر از پلاستیک عمل میکند. بهترین بستهبندی نیز برای این گونه محصولات، بستهبندی فلزی است. همان‌طور که می‌بینید، در مواردی که خواص کاربردی فلز و شیشه در بستهبندی مطرح میشود، هنوز پلاستیک نتوانسته وارد شود و همچنان شیشه و فلز قدرت رقابت دارند.
البته پلاستیک در سال‌های اخیر از نظر زیبایی خود را با شرینک اسلیو تقویت کرده و گاهی درخشش فیلم پلاستیک بیننده را در مورد پلاستیک و شیشه به اشتباه می‌اندازد. اما نوشیدنی‌هایی مانند انواع شربت در بطری شیشه‌ای جلوه دیگری دارد. در بازارهای بین‌المللی هر محصولی بر اساس خاصیت آن با بستهبندی خاصی ارایه میشود. به اصطلاح هر نوع بستهبندی کاربرد خود را دارد و انواع نوشیدنی با بستهبندی شیشه‌ای و فلزی مورد توجه است. بخش بستهبندی شیشه همچنان برای سرمایه‌گذاری فرصت‌های بسیاری دارد و به خصوص در بخش تغییر فرم شیشه و فیزیک بستهبندی و البته شیشه نسبت به پلاستیک از مزیت مطلق برخوردار نیست. به عنوان مثال با اینکه برای بسیاری از مصرف‌کنندگان، انواع سس با بستهبندی شیشه‌ای پذیرفته شده است، تولیدکنندگان نوعی سس را فقط به علت تغییر بستهبندی آن از شیشه به پلاستیک تبلیغ می‌کنند و مزیت بطری پلاستیکی این سس را مصرف راحت و تا آخرین قطره آن عنوان کرده‌اند.
بستهبندی چوبی، مهجور مانده است در مرور انواع بسته‌بندی‌ها به چوب می‌رسیم که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. چوب مهجورترین بستهبندی ما محسوب میشود. برای بستهبندی چوبی نه تبلیغات اصولی صورت گرفته و نه دانش کافی در مورد بستهبندی چوبی وجود دارد. حتی در قسمت بسته‌بندی‌های صنعتی (پالت و صندوق و تخته‌های چندلایه) نیز چوب رشدی نداشته است و واحدهای تولید آن اندک بوده و جواب‌گوی نیاز صنعت نیست. در مورد محصولاتی مانند انواع شیرینی هم که به عنوان هدیه قابل عرضه است ، جای بستهبندی چوبی خالی است. نوعی گز در قالب بستهبندی چوبی ارایه شد ولی پس از مدت کوتاهی متوقف ماند. توجه به این مسأله نیز ضروری است که واحدهای تولیدکننده بستهبندی چوبی بسیار اندک و دور از دسترس هستند و اغلب بسته‌بندی‌های نفیس مورد نظر سفارش‌دهندگان را برآورده نمی‌کنند. در ادامه مهمترین علت عدم گسترش بستهبندی چوبی را می‌توان محدودیت منابع چوبی ایران عنوان کرد.
به‌طور کلی من در افق بستهبندی مسایلی را می‌بینم که هنوز خود را در بازار نشان نداده است. علی‌رغم این که صاحبان صنایع ما در مورد فقر بستهبندی، شناخت کافی به دست آورده‌اند، ولی مسؤولان و برنامه‌ریزان دولتی اهمیت آن را به قدر کافی درک نکرده‌اند. البته این امر بدیهی است. آنان که به بستهبندی نیاز داشته‌اند، دانش آن را نیز کسب کرده‌اند، در حالی که مسؤولان فقط حرفهای کلی می‌زنند و بستهبندی را در سطح توجه به ظاهر آن نگه داشته‌اند.
فرصت‌های سرمایه‌گذاری در صنعت بستهبندی در کنار بازار رو به رشد پلاستیک، سایر بخش‌های بستهبندی با مشکلات داخلی خود دست به گریبانند. اغلب شرکتهای کارتن‌سازی بزرگ سهامی عام محسوب می‌شوند، اما اگر به سهامداران شرکت‌ها توجه کنیم، می‌بینیم بخش اعظم آن ها سرمایه عام محسوب نمی‌شود و از دسترس مردم به دور است و به گونه‌ای از لحاظ سرمایه‌گذاری و مدیریت تحت تأثیر نیرویی خارج از صنعت بستهبندی است.
اکثر مدیرانی که در بخش‌های صنعتی منصوب می‌شوند، اقتصادخوانده‌هایی هستند که در برهه‌ای از زمان در را‡س کارها قرار می‌گیرند، با این هدف که شرکت را از بحران مالی نجات دهند. بدون اینکه در زمینه بستهبندی تخصصی داشته باشند. افراد مطلع و کارشناس بستهبندی کارتن در لایه‌های پایین‌تر مدیریت این صنعت فعالیت دارند.
نیازهای بازار در بخش کارتن، به حدی نرسیده که تولیدکنندگان برای سرمایه‌گذاری مجاب شوند. از طرفی اگر هم سرمایه‌گذاری صورت گیرد، مدیران به پیشرفت امکانات و تجهیزات جدید آن هم با صرف هزینه‌های کلان- تمایل دارند، بدون آن که پس از راه‌اندازی امکانات، پیشرفت‌های ملموس و تأثیرگذاری در صنعت دیده شود. همان‌طور که در صنایع سلولزی به خصوص کاغذ و کارتن‌سازی که به نوعی دولتی محسوب می‌شوند، می‌بینیم با وجود تجهیزات جدید- به دلیل مشکلات مدیریتی- تغییری در نوع و کیفیت محصولات خود نمی‌دهند و ترجیح می‌دهند با سایر تولیدکنندگان دولتی همکاری داشته باشند. در سایر بخش‌های بستهبندی سایه دولت کم رنگ شده و صدای سهامداران عام بیشتر شنیده میشود و بحث لیاقت و کارایی مطرح است. بسته‌های فلزی و شیشه‌ای در بستهبندی فلزی، این توانایی وجود دارد که قوطی‌های جدید با کیفیت بالا تولید شود.
مقوای بزک شده، در بحث بستهبندی نمی‌تواند با یک قوطی فلزی اصیل رقابت کند.
از این رو با توجه به وفور صنایع غذایی لوکس در ایران (زعفران، شیرینی، گیاهان دارویی و ...) نیاز است که در بخش فلزی سرمایه‌گذاری بیشتری صورت بگیرد، به خصوص در زمینه تزیینات ظروف فلزی.
تهاجم ظروف پلاستیکی، بازار بستهبندی شیشه‌ای را با یک بیمیلی در سرمایه‌گذاری مواجه کرده است.
طی تماس‌هایی که با صاحبان صنعت بستهبندی شیشه‌ای داشته‌ایم متوجه شده‌ایم، صاحبان بستهبندی شیشه‌ای دچار رکود و در خود فرورفتگی شده‌اند، حتی برایشان تفاوت ندارد که مشخصات واحدشان در کتاب صنعت بستهبندی درج شود یا نه.
بدیهی است که در تمام صنایع عده‌ای بی‌تفاوت وجود داشته باشند، اما منحنی بی‌تفاوتی و عدم تمایل به سرمایه‌گذاری در صنعت شیشه بسیار بالاتر است.
آنها وقتی با انواع بستهبندی PET و حتی ظروف جار از جنس PET مواجه شده‌اند، باید به دنبال نوآوری باشند و بدانند در کدام قسمت‌ها می‌توانند محصولات جدیدی داشته باشند.
چون کارشناسان صنایع بستهبندی، کاربرد بستهبندی فلزی و شیشه‌ای را بسیار متفاوت از پلاستیک می‌دانند.
در مورد بستهبندی برخی محصولات- که هر کدام باید با نام خودشان بررسی شوند- مثل زعفران، پسته، کشمش و...
به سادگی می‌گویم هنوز نمی‌دانم چرا سرمایه‌گذاری نشده است.
تولیدکنندگان زعفران، به اندازه کافی سرمایه در اختیار دارند و از دانش بستهبندی روز جهان نیز مطلع هستند، ما نیز به عنوان یک مجله اطلاع‌رسان، انواع مختلف بستهبندی زعفران را در مجله معرفی کرده و حتی جنس مواد بستهبندی را نیز از لحاظ علمی بررسی کرده‌ایم، اما از درک علت عدم سرمایه‌گذاری در بستهبندی زعفران عاجز مانده‌ایم!
فقر سازماندهی و سوءاستفاده‌ها ایران خاک حاصل‌خیزی دارد و با توجه به تنوع محصولات کشاورزی و شیمیایی نیاز داریم تا در مورد کارگاه‌های (ترمینال‌های) بستهبندی به صورت نظام‌مند عمل کنیم. صنعت بستهبندی ما امروز از فقر سازماندهی و نظام بستهبندی رنج می‌برد. به طوری که عنوان بستهبندی حتی گاهی ضد تبلیغ شمرده میشود. در مورد برخی محصولات، خریداران تصور می‌کنند هزینه بستهبندی محصول را می‌پردازند و توجیه نمی‌شوند. به عنوان مثال در مورد محصولات قطعات یدکی، بستهبندی بدنام شد. این محصولات به گونه‌ای بستهبندی می‌شد که مشتری زمان خرید، قادر نبود محصول را بررسی کند.
اگر مشتری پس از خرید متوجه مشکل در قطعه می‌شد، نمی‌توانست آن را پس بدهد، چون فروشنده اظهار می‌کرد وکیوم بستهبندی باز شده است. به همین دلیل عرضه‌کنندگان قطعات یدکی به سراغ گونه‌ای از بستهبندی رفتند که بتوان به راحتی آن را باز کرده و محصول را بررسی کرد. برای اطمینان بیشتر هولوگرام را نیز به آن افزودند. به طور کلی می‌توان گفت تقاضای بازار و بخش خصوصی، زمینه‌های مختلف صنعت بستهبندی را رشد داده است.
چاپ بسته‌بندی‌ها با تنوع انواع بستهبندی، چاپ آن نیز به مواد بستهبندی وابسته شده است. به موازات آن، طراحان بستهبندی نیز باید در مورد مواد، آشنایی پیدا کنند تا اینکه در مرحله چاپ با مشکل مواجه نشوند. شرکتهای تبلیغاتی به صرف اینکه پوستر و طرح جلد و حتی طرح‌های خوبی برای بستهبندی روی جعبه ارایه داده‌اند، اگر در مورد بطری‌های مختلف و ماده‌ای که مرکب روی آن قرار میگیرد، اطلاع کافی نداشته باشند، در طراحی لیبل برای آن بطری، دچار اشتباه می‌شوند و متأسفانه در این مورد، اغلب چاپخانه‌دار مورد بازخواست قرار میگیرد.
در این زمینه لازم است که شرکتهای چاپ بستهبندی مقداری برون‌گرایی داشته باشند و دانش حرفهای خود را به جامعه انتقال دهند. چاپخانه‌ها در حوزه بستهبندی با تیراژ میلیونی و برنامه‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کلان مواجه‌اند. کالاهایی که برای اولین بار و پس از تبلیغ و فرهنگ‌سازی قرار است وارد بازار شود، ممکن است با یک اشتباه چاپی در مرحله طراحی یا چاپ با شکست و حتی حذف واحد تولیدی روبه‌رو شوند.
به طور مثال طرحی که برای یک جعبه انتخاب میشود به دلیل عدم شناخت عوامل ثبات رنگ از سوی طراح یا چاپخانه‌دار در مدت دو تا سه روز در مغازه‌ها تغییر رنگ می‌دهد.
یا اینکه چاپخانه‌ها برای چاپ پوستر یا جلد کتاب با راه کاغذ درگیر نیستند، در صورتی که برای چاپ جعبه، راه کاغذ بسیار مورد توجه است.
این نکته نیز قابل توجه است که گاهی واحدهای چاپی نمی‌توانند به درستی پاسخ‌گوی نیاز بستهبندی باشند. چون از دانش کافی برای کاربرد امکانات موجود بهره‌مند نیستند. گاهی نیز دانش کافی دارند، اما به روزمرگی عادت کرده‌اند و تمایلی به ایجاد تغییرات و تنوع در کار ندارند.
از نظر پیشرفت چاپ انواع بستهبندی، باز هم پلاستیک رشد بیشتری داشته است. طبق طبقه‌بندی صنعت چاپ، افست از بالاترین کیفیت چاپ برخوردار است. در بخش پلاستیک هم چاپ لفاف با چاپ افست قابل مقایسه است. چاپ بستهبندی از لحاظ تکنولوژی رشد پرشتابی داشته است، اما مسایل درونی چاپخانه‌ها با این رشد برابری ندارد و همچنان بسیاری از سفارشات چاپ بستهبندی به خارج از ایران سفارش داده میشود. به تازگی اسنک جدیدی با لفاف بستهبندی و چاپ متفاوت وارد بازار شده است، که فقط یک بار بستهبندی این محصول توسط چاپخانه‌های ایرانی عرضه شد. تولیدکنندگان علت بیمیلی به همکاری با چاپخانه‌های ایرانی را عدم کیفیت نمی‌دانند، بلکه برخوردهایی را عنوان می‌کنند که شایسته تفکر مدیریتی چاپخانه‌ها نیست.
در زمینه چاپ پلاستیک بیشتر بر چاپ لفاف تأکید دارم. چون تجهیزات چاپ روی ظروف بسیار گسترده و کم هزینه‌تر است و با چاپ لیبل نیز به راحتی جایگزین میشود. بر روی بطری با گزینه‌های متعددی از قبیل افست خشک، پد پرینت، اسلیو و لیبل کاغذی می‌توان نتیجه گرفت: ماشین‌آلات بسیاری نیز برای اسلیوگذاری وارد شده، که جایگزین دایکات و چاپ مستقیم شده‌اند. اما چاپ لفاف جایگزینی ندارد. دستگاه‌های افست خشک هنوز به چاپ مستقیم روی لیوان اختصاص دارد و به تازگی برای چاپ روی ظروف پی.ئی.تی نیز به خوبی جواب داده است. تا دو سال پیش در خارج از کشور چاپ روی پی.ئی.تی با یونیزه کردن مرکب یووی و به سختی صورت یافت، اما جالب است بدانید دو شرکت ایرانی (ایحاگستر شمال و سپاس) به طور همزمان با ایجاد تغییراتی در مرکب چاپ توانستند بر روی پی.ئی.تی چاپ کنند، البته تمایلی برای توضیح بیشتر نداشتند.
در مورد کارتن نیز چاپ تمام رنگی هنوز جایگاه خود را پیدا نکرده است. هر چند دستگاه‌های چاپ مستقیم چهار رنگ روی کارتن در ایران نصب شده، اما ترام‌گذاری روی کارتن بسیار مشکل است و با سطوح چاپی دیگر تفاوت دارد.
به نظر می‌‌آید اپراتورها در این زمینه آموزش کافی ندیده‌اند. البته طراحان گرافیک نیز بی‌تقصیر نیستند. از طرفی به روش سیلک اسکرین هم می‌توان بر روی کارتن چاپ کرد، اما این روش در ایران رونق کافی نیافته است.
مجله صنعت بستهبندی به جرات می‌توان گفت مجله صنعت بستهبندی، روند رشد صنعت بستهبندی کشور را تسریع کرده است. شاهد این ادعا را نیز می‌توان بازتاب‌هایی دانست که به طور دایم از سوی مخاطبان دریافت میکنیم. تولیدکنندگان بزرگ و بنام محصولات بهداشتی و مواد غذایی به طور دایم با مجله صنعت بستهبندی در ارتباط هستند و از بسته‌بندی‌های جدیدی که در مجله معرفی شده، سؤال می‌کنند و اینکه آیا امکان تولید آنها در ایران است یا خیر؟
دست‌اندرکاران صنعت بستهبندی در یک صف مشغول به کار هستند و از مشکلات و مسایل درون صنعت آگاهند.
تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران صنعت بستهبندی در صف دیگری قرار دارند و در واقع این دو با هم ارتباطی ندارند. مجله ما می‌‌کوشد که این ارتباط را برقرار سازد.
هر ماهه یک هزار جلد از مجله صنعت بستهبندی برای کلیه سازمان‌های دولتی در تمام شهرستان‌ها از بالاترین مرتبه تا کوچک‌ترین رده‌های مرتبط به بستهبندی فرستاده میشود، اما در مورد مطالب مندرج در مجله و یا مسایل صنعت بستهبندی، تاکنون واکنشی از جانب آنها دریافت نکرده‌ایم!
به هرحال ما به وظیفه اطلاع‌رسانی خود عمل میکنیم.