از زمانهای گذشته تا به امروز چوب یکی از عناصر دائمی مورد استفاده در معماری ایران بوده است.
موقعیت ویژه ای که چوب به عنوان یکی از مصالح ساختمانی دارد تنّوع انواع آن باعث شد تا از این عنصر استفاده های بسیاری بشود و از پوشش پشت بامها گرفته تا قاب های تزئینی پنجره ها و ساخت اشیاء فلزی، چوب مورد استفاده قرار گیرد.
هنرمندان با ذوق و خلاّق ایرانی در جهت زیباتر شدن بناها و ساختمانها توانسته اند آثاری خلق کنند که هرکدام به عنوان هنری مجزا مورد توجه قرار گیرند.
که منبّت، خاتم، معرّق، گره چینی و مشبک و ...
از آنجمله هستند.
از سابقه " گره چینی و مشبّک" در ایران اطلاع دقیقی در دست نیست.
برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر چه در حالت مشبّک و چه در حالت آلت و لغت از دوران خلفاء عباسی شروع شده و در قرن 6 تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده است و از همان زمان به ایران رسیده است.
از این سبک کار معمولاً در ساخت درهای اماکن مقدسه، مقابر، منابر، و از مشبّک در پنجره های منازل و کاخها، نرده ها استفاده می شده است.
از دوران صفویّه به بعد تعبیه شیشه های رنگی در چوب های مشبّک رایج شده و اصطلاحاً به "ارسی" مشهور گردید.
از استادان بی بدیل این هنر مرحوم استاد غلامرضا آقا ابراهیمیان است که آثار باارزشی از او در مقرنس کاری، قطاربندی، رسمی بندی، مشبّک و گره چینی در عتبات عالیات و بناهای تاریخی اصفهان موجود است.
کلیه درها و پنجره های هتل عباسی نیز از آثار این هنرمند است.
در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی علاوه بر تأسیس کارگاههای مرمت گره چینی و مشبّک اقدام به برگزاری دوره های کوتاه آموزش این هنر برای علاقمندان کرده است.
از دیگر استادان این هنر اصیل و قدیمی می توان به مرحوم استاد مهدی عشّاقی، استاد علی عباس عشّاقی، استاد مهدی اولیائی و استاد علی مظاهری اشاره کرد گره چینی هنر خلق زیبایی با چوب و شیشه است صدای یکنواخت و کشیده زنگ در حیاط روی حال خیالش پرده کشید.
نگاه بهت زده خیالش از روی کنده چوب های استخوان دار گذشت.
آرام و پا کشان از زیر سایه خشک درخت توت و از باریکه آجر فرش حاشیه کنار باغچه رد شد و در چوبی و دو لتی حیاط را باز کرد.
حال و رنگ خنده ای بی صدا گوشه چشم های شوخ نگاهش خانه گرفت.
نفسش تازه شد، شانه هایش را کنار کشید و راه داخل شدن را باز کرد و به راه افتاد.
از کنار داربست طاق نصرت مانند نسترن آتشی که می گذشتیم، برگ های لب سوخته و زمین خورده حاشیه باغچه را با نعل گیوه هایش پس زد.
زیر درخت بید مجنون روی لبه تخت چوبی چارگوش دوره دار که نشستیم، نگاهش را به شاخه های واژگون و ترکه های سخت بید مجنون گره زد.
حال و رنگ خنده بی صدای گوشه چشم هایش سرد شد.
اثر زخم و درد خجالت کشیدن لا به لای چین و چروک پیشانی بلند و گونه های استخوانی اش پنجه کشید.
دلگیر شدی؟
آره؟!
نمی خواد چیزی بگی.
از گپ و گفت و رگ و ریشه ات خبر دارم.
خودم بزرگت کردم.
خیلی خوب حالیم شد.
فهمیدم تشنگی امانتو بریده آرام و خسته حال خم می شود و از زیر دستگاه یک تکه چوب نازک و رنده خورده شمشاد را برمی دارد.
با مداد روی تنه صاف و خوش بوم شمشاد عدد سال های 1321 را از رقم های امسالی که در آنیم کم می کند، باورت می شه، آه می کشد.
ای دل غافل انگار همین دیروز بود.
مادر خدا بیامرزم یه نصفه نشان سنگک برشته و 3، 4 تا گل شامی کباب گذاشت میان دستمال نان پیچه ام و گوشه های دستمال را دو تا دو تا بهم گره زد و نهار اون روزمو داد دستم، پدر خدا بیامرزم دستمو گرفت و راه افتادیم نزدیک در حیاط مادرم از زیر قرآن ردمان کرد.
آفتاب تازه در آمده بود که رسیدیم به دکان اوستا مرتضی خدا بیامرز.
ما را که دید دستش را انداخت دور گردن بابام، بابام دستمو گذاشت تو دست سید مرتضی و گفت: « این یکی تو کار جور دیگه ایه، هر کاریش کردم پایبند ملات و ماله و سیمان و شمشه و شاغول بشه نشد که نشد، خدایی شو بگم.
می خواستم ازش یه اوستا کار معمار پدر پیشه بسازم.
کارم جور در نیامد.
هیچ جوری دل به کار گل نمی ده.
در عوض تا دلت بخواد عشق چوب داره و تیشه تا یه تیکه چل چوب و تخته مخته ای گیر میاره می افته به جانش و تا یه چیز خوش آب و گلی و یه گل مرغی از زیر دستش در نیاد ول کن کار نیست.» * پس این طوری بود که رفتید زیر دست حاج مرتضی خان گره چین و فوت و فن کار را پیدا کردید و شدید استاد نصرت الله بابائی، خوب حالا این گره چینی یعنی چی یعنی چه کاری؟
_ راستش باید هندسه بدانی و ریاضیات و کار با چوب و رنگ ها رو هم خوب بشناسی.
گره چینی هم ساختن و هم پرداختن سطوحی مرکب از مجموعه شکل های هندسی یا میان پر به وسیله شیشه رنگی، قطعات چوبی معرق، آیینه، الماس تراش و منبت کاری شده یا حتی میان خالی که در نهایت اثری یک پارچه، همگن، متجانس، متوازن و متقارن را پدید می آورد، مثل همین تخته شطرنج که روبروت گذاشته ام.
* به تخته شطرنج که از دست و پنجه استاد بیرون آمده است نگاه می کنی نگاهت به دوایری در کناره و پیچش هایی از امواج در حاشیه تخته شطرنج به حرکت در می آید تصویری از دو چشم و مغز انسان که تا حد و مرز وسعت تخته ادامه می یابد.
آن گاه نگاهت به درون می آید به نقطه ای به نام مرکز تقارن می رسی.
بعد می ایستی و ثابت می مانی تا به عرصه رسیدن اندیشه، آن وقت می اندیشی و می اندیشی، هر چه هست فروتنی است.
عین در زورخانه ای که برای وارد شدنش باید سر خم کنی.
* استاد از خصوصیات و جنس این هنر بگویید!؟
¬_ تردیدی نیست که خواص معینی از قبیل هماهنگی، تناسب، وحدت، تنوع سادگی، صحت اندازه گیری، وضوح، اتحاد میان اجزا؛ و شایستگی برای انجام دادن هدفی که اثر هنری برای آن به وجود آمده است، زیبایی را به وجود می آورد اما زیبایی بیش از آن چه در خواص ظاهری اشیا باشد، در ذهن هنرمند است.
بنابراین مقصود از این هنر بر انگیختن لذت و تلفیق احساس است، پس زیبایی لذتی است تجسم یافته و هنر عبارت است از دیدن و درک زیبایی ها و بیان آنها به وجهی مطبوع و دلپسند چنان که هنر گره چینی هنر خلق زیبایی است با قطعات ترد و برش خورده چوب و شیشه های رنگی در شکل و هیات اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت گرای هندسی که به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند.
* دوباره که به تخته شطرنج چشم می دوزی در این نقش میان تخته شطرنج نقشی می بینی که از بی نظمی پدید آمده است.
چوب چنار از کهربایی به صورتی و از صورتی به سفید و خال خال های ریز عین پره های گل که افشانده شده باشد.
نورهایی که در پس گره ها قایم شده اند و چوب انابی گره خورده که اجازه سکون را از تو می گیرد و تو پویا می شوی این جنس هنر است و وقتی نگاهت را به گردش در می آورد ذهن را نیز فعال می کند و زنده بودنت را به تو می نمایاند.
_ استاد می گوید: «یادش بخیر، خانه ای در کاشان ساخته بودم، درها را گره چینی کرده بودم و لا به لای آن را شیشه های رنگی کار گذاشته بودم، دست روزگار خانه را قسمت کس دیگری کرد که شاید از من کس تر بود، به هر حال اگر خواستی نمونه هایی را ببینی منبر متعلق به مسجد جامع اصفهان که در سال 546 هجری قمری ساخته شده است، پنجره های گره کاری در عمارت چهل ستون.
یکی از درهای مسجد جامع یزد مربوط به قرن هفتم، منبر منبت و گره بخش اسلامی موزه ایران باستان و در ورودی حوضخانه کاخ گلستان نمونه های بسیار خوبی است.» حرفش که تمام می شود نگاهش را به جای دیگری می دوزد و دست دست می کند تا سئوال دیگری بشنود.
* چه چیز باید در اختیار یک گره چین باشد؟
_ مهم ترین و اصلی ترین مواد اولیه انواع چوب های درختان جنگلی ایران از نوع آزاد و راش و احیانا سرخه دار و درختان دست کاشت گردو است، در وجه مطلوب و مورد اتفاق رای استادکاران درخت چنار مهم ترین عنصر مورد نظر است که به دست آوردن این ماده اولیه چندان دشوار نیست.
* بلند می شود و میز خطاطی گره چینی معرق ساخته دست و پنجه خودش را روبرویم می گذارد می گوید حالا به این نگاه کن...
_ صفحه ای است به نام میز خطاطی که از زیبایی خط فارسی از مفهوم شعر و ادبیات فارسی از زیبایی های رنگ های طبیعی چوب بهره گرفته است تا صفحه ای مهیا شد برای خطاط.
که نه تنها زیباست، نه تنها گویاست و نه تنها جنبه تزیینی دارد، بلکه لذتی را در خطاط می پروراند که منظم فکر کند و منظم پرورش دهد.
مثل سفره قلم کار که نقش و نقوش دارد و لذت غذا خوردن را در انسان دو چندان می کند.
مثل ترعه های مجمعه های مسی غذا و مثل باغ گل نشا کردن روی وسعت قالی، این هنر از ریشه و اعتقاد وحدت مدار انسان ایرانی می تراود و می تراود...
* و حالا از فرق گره چینی دست ساز با گره چینی صنعت گرا می پرسم، بابایی گوشه چشمی به قالی می اندازد و مکث می کند و سر تکان می دهد، می گوید: «امان بده تا متنی دست نوشته از زنده یاد «رسام عرب زاده» را برایتان بخوانم.
عرب زاده خدا بیامرز نوشته است.
فرش ماشینی در همان دید اول برای چشم می تواند مقدمه یک انفعال باشد و در دید دوم دیگر چیز تکراری است و در دید سوم هیچ ندارد و فرقش همین است با یک فرش دستی که سازنده را کنار فرش می بینی.
گرهی با گره دیگر با یک روح و حال بافته شده است، در کنار هر دانه ای یک انسان را تداعی می کند که او و احوالش بر شما نشاط می دهد.
در حالی که در فرش ماشینی و همچنین منبت ها و گره چینی ماشینی یک چرخ دنده و گردونه را می بینید که انفعال از رنگ ها و قالب ها بر چشم شما نیش می زند.
آدم اهل حال در کنار آثاری که عاطفه و لطف هنری دارند، موثرش را، نقاشش را و حتی روستا و محله اش را می بیند.
_ برای خداحافظی که بلند می شوم جلوی آیینه گره چینی شده می ایستم درست می گوید استاد.
وقتی در برابر چنین اثری قرار می گیری ترجیح می دهی به توازن و تقارن هندسی گره چینی ها و معرقی که آیینه را قاب گرفته اند، نگاه کنی.
به دست های پینه بسته و انگشتان لاغر و زحمت کشیده موثرش نه به خودت.
آن وقت است که به قول استاد در خودت گم می شوی و در دیگری پیدا...
صدای یکنواخت و کشیده زنگ در حیاط روی حال خیالش پرده کشید.
گره چینی را تعریف کنید؟
گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از اوایل دروه اسلامی در ایران رایج بوده است.
گره‌ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه ای به یکدیگر قفل می‌شوند و نقشهای زیبایی را به وجود می‌آورند، که هرچه ظریفتر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند ابزار و وسایل مورد نیاز برای ساخت گره را ذکر کنید؟
از چوب چنار، گردو، نارنج، گلابی و عناب برای ساخت گره چینی استفاده می شود.
ابزاری که برای ساخت گره، مورد استفاده قرار می گیرد تقریباً همان ابزاری است که در یک کارگاه درودگری وجود دارد؛ مانند: انواع اره، رنده، گیره، میز کار، خط کش و ...
روش تولید گره چینی را توضیح دهید؟
1.
تعیین اندازه کار؛ 2.
طراحی و رسم گره مورد نظر بر اساس اندازه کار که نیاز به تجربه و تسلط و وقت دارد.
3.
الگو برداری : از روی قسمتهای مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می‌شود.
4.
ساخت چارچوب : چارچوب در اندازه مورد نظر ساخته می‌شود.
5.
برش چوب آلتها : برای ایجاد نقش گره، چوبها به ضخامت بند رسم شده بریده می‌شود.
6.
واگرفتن قالب روی چوب آلتها : به تعداد مورد نیاز چوبهای واگیره، از قالبهای آماه شده، تهیه می‌شود.
7.
نشان کردن آلتها : به وسیله اره پشت بنددار، زوایه های اتصالات روی چوب آلتها برش می‌خورد.
8.
ابزار زدن روی آلتها : با رنده ابزار، روی آلتها ابزار می‌زنند.
9.
ساخت اتصال آلتها : دو سر هر یک از آلتها فاق و زبانه می‌شود.
10.
چیدن آلتها : چیدن گره و درگیر نمودن اتصالهای ساخته شده، آخرین مرحله کارگر چینی است.
خانه تاریخی بخردی ها در اصفهان که قدمت قاجاری دارد صاحب عالیترین شکل هنر "گره چینی " ، این هنر مستظرفه سنتی و تقریبا فراموش شده ، در تزیینات در و پنجره داخلی ساختمان در سرتا سر ایران زمین است.
گرچه این عکس به لحاظ فنی دارای نواقص زیادی است (و مزید بر آن خود سوژه از عدم نگهداری و مراقبت ویژه رنج می برد و در شرایط مطلوب عکاسی نیست) ، مناسب دیدم نظر دوستان عکاس اصفهانی را برای گرفتن عکس از این خانه تاریخی جلب کنم.در گره چینی این بنای قاجاری ، شاهد چیدمان هنرمندانه قطعات خرد و ریز آیینه در کنار تکه های بسیار ظریف و نازک چوب با طرحهای بسیار زیبای هندسی واسلیمی در تزیین پنجره اصلی پنجدری این بنای نفیس تاریخی هستیم .
گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی حفظ علوم، معارف، فنون و انتقال آنها از نسلی به نسل دیگر از طریق کتابت یکی از شیوه های مهمی بوده است که ایرانیان در دوره ی اسلامی اتخاذ کرده اند.
ایرانیان به دلایل دینی و معنوی تا قبل از اسلام رغبتی به نوشتن معارف و علوم از خود نشان نمی دادند.
به همین دلیل اطلاعات درباره ی فرهنگ ایرانی قبل از اسلام نسبتاً ناچیز بوده است.
ولی با آمدن اسلام، مسئله ی کتابت و ضبط علوم در نوشته ها اهمیت پیدا کرد و خوشبختانه در پرتو این سنت اسلامی، توانسته ایم از گنجینه ای غنی که نیاکان ما برای ما به یادگار گذاشته اند برخوردار شویم.
هنر گره سازی از دامنه ای بسیار وسیع برخوردار است و استادان این هنر در ممالک مختلف اسلامی هر یک آن را با سلیقه ی قومی خود آمیخته و گره های بسیاری در بناهای اسلامی به وجود آورده اند.
گره چینی به طور کلی از عبارت از قرار دادن آلات گره در یک ترکیب هماهنگ و زیبا است.
به همین جهت هنر گره سازی علاوه بر معماری، در اغلب هنرهای دستی و سنتی ایران مانند سنگ تراشی ، درودگری، منبت کاری ، خاتم سازی ، فلزکاری ، قلمزنی روی فلز، سفالگری، قالیبافی ، قلمکار، صحافی و غیره دیده می شود و کاربرد دارد.
در این کتاب کوشش شده به نحوه ی ترسیم و شناخت هنر گره سازی پرداخته و روش ترسیم تبدیل به هنرجویان و دانشجویان آموزش داده شود، زیرا تعداد انواع گره ها، چه در ایران و چه در سایر کشورهای اسلامی، به هزاران گره می رسد، علی رغم این که فراگرفتن نحوه ترسیم تمامی آنها کاری بسیار مشکل است حفظ علوم، معارف، فنون و انتقال آنها از نسلی به نسل دیگر از طریق کتابت یکی از شیوه های مهمی بوده است که ایرانیان در دوره ی اسلامی اتخاذ کرده اند.
ولی با آمدن اسلام، مسئله ی کتابت و ضبط علوم در نوشته ها اهمیت پیدا کرد اما با روش ترسیم تبدیل که در این کتاب ارائه شده است می توان هر نوع گره را در ابعاد و اندازه های دلخواه از روی هر تصویری ترسیم کرد.
علاوه بر این در کتاب مذکور توضیحات مفصلی درباره ی نحوه ی شناخت عملی گره و هنر سفالگری و کاشیکاری و شناخت انواع کاشی و معرفی گره های ایرانی و غیرایرانی داده شده است.
عناوین کتاب از هفت فصل تشکیل گردیده که فصل اول شامل مقدمه، هنر کاشی سازی ، تهیه گـِل، پختن و رنگ آمیزی آن و کاشیکاری، معرق کاری و انواع کاشی است.
فصل دوم شامل کاربرد گره در هنرهای دستی است که خود به سه گروه گره سازی در معماری، گره سازی در چوب و گره در دیگر هنرهای تزیینی تقسیم شده است هنر گره سازی علاوه بر معماری، در اغلب هنرهای دستی و سنتی ایران مانند سنگ تراشی، درودگری، منبت کاری، خاتم سازی، فلزکاری، قلمزنی روی فلز، سفالگری، قالیبافی، قلمکار، صحافی و غیره دیده می شود و کاربرد دارد.
ترسیم هر گره ممکن است به چندین روش صورت پذیرد و همانطور که متذکر شدیم چون تعداد گره ها بالغ بر هزاران نوع می باشد ، بنابراین برای ترسیم همه ی گره ها به هزاران هزار دستورالعمل و ضابطه نیاز است.
در این کتاب برای پرهیز از این پیچیدگی جهت ترسیم هر گروه، روش تبدیل واحد به واحد به کار برده شده تا هنرآموز بتواند با آن روش از دو نوع طرح و نمونه، گره دلخواه را به اندازه ی مناسب ترسیم نماید.
در انتهای کتاب واژه نامه، کتابنامه و فهرست اعلام و اصطلاحات نیز آورده شده است.
گره چینی و مشبک از زمانها گذشته تا به امروز چوب یکی از عناصر دائمی مورد استفاده در معماری ایران بوده است.
موقعیت ویژه ی که چوب به عنوان یکی از مصالح ساختمانی دارد و تنوع انواع آن باعث شد تا از این عنصر استفاده های بسیاری بشود و از پوشش پشت بامها گرفته تا قابهای تزئینی ، پنجره ها و ساخت اشیا فلزی ، چوب مورد استفاده قرار گیرد.
هنرمندان با ذوق و خلاق ایرانی در جهت زیبا تر شدن بناها و ساختمانها توانسته اند آثاری خلق کنند که هر کدام به عنوان هنری مجزا مورد توجه قرار گیرند که منبت ، خاتم ، معرق ، گره چینی و مشبک و ...
از سابقه گره چینی و مشبک در ایران اطلاعات دقیقی در دست نیست، برخی ازپژوهشگران احتمال می دهند که استفاده از این هنر چه در حالت مشبک و چه در حالت آلت و لغت از دوران خلفا عباسی شروع شده و در قرن ٦ تا ٨ هجری قمری در مصر و سوریه متداول بوده و از همان زمان به ایران رسیده است.
از ین سبک کار معمولا در ساخت درهای اماکن مقدسه ، مقابر ، منابر و از مشبک در پنجره های منازل و کاخها ، نرده ها استفاده میشده است.
از دوران صفویه به بعد تعبیه شیشه های رنگی در چوبهای مشبک رایج شده و اصطلاحا به ارسی مشهور گردیده است.
از استادان بی بدیل این هنر مرحوم استاد غلامرضا آقا ابراهیمیان است که آثار با ارزشی از او در مقرنس کاری ، قطار بندی ، رسمی بندی ، مشبک و گره چینی در عتبات عالیات و بناهای تاریخی موجود است.
کلیه درها و پنچره های هتل عباسی نیز از آثار ین هنرمند است.
در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی علاوه بر تاسیس کارگاههای مرمت گره چینی و مشبک اقدام به برگزاری دوره های کوتاه آموزش این هنر بری علاقمندان کرده است.
از دیگر استادن این هنر اصیل و قدیمی می توان به مرحوم استاد مهدی عشاقی، استاد علی عباس عشاقی، استاد مهدی اولیائی و استاد علی مظاهری اشاره کرد.